چکیده

تمدن و پایتخت به عنوان یکی از تجلی‏گاه‏های آن همواره مورد بحث و بررسی تاریخ‏پژوهان، جامعه‏شناسان و حتی معماران و سیاست‏مداران بوده است و کشور ما ایران به عنوان یکی از گهواره‏های اساسی مدنیت بشری در همین راستا همواره زیر ذره‏بین قرار داشته است. تمدن کلمه‏ای سحرآمیز و جذاب است به گونه‏ای که هر ملت و قومی تمایل ویژه‏ای به تصاحب برخی از جلوه‏های آن بویژه مواردی که در جغرافیای کنونی زندگی آنها کشف می‏شوند نشان می‏دهند و موضوع اغلب بیش از آنکه در مجرای تاریخی خود پیش برود، قربانی امیال سیاسی می‏شود. نیز در همین راستا برخی مناطق جغرافیایی و شهرها به سبب سرگذشتی که در جریان تکوین تمدن داشته است حائز اهمیت خاص می‏شوند. در این مقاله سعی شده است به وجهه‏های اجتماعی-مدنی جغرافیای ایران کنونی در حد وسع پرداخته و حداقل اذهان سوگیرشده را دعوت به نگاه از پنجره‏ای دیگر بنماییم. نگاه نگارنده به موضوع اختلاطی از تاریخ، جغرافیا و سیاست یا به قول معاصران با تاکید بر وجوه ژئوپلتیک کشور ایران می‏باشد و سعی شده است کل موضوع از این منظر بررسی شود و به سوالاتی همچون؛ «1- عامل اصلی در طول دوره حاکمیت دولتهای حاکم بر ایران چه بوده است؟ و نقش پایتخت در این میان چه بوده است؟ چرا پایتختهای ایران متوالیا تغییر یافته است؟ 2- عوامل موثر در انتخاب تبریز به عنوان پایتخت یا انتقال کرسی از آن به شهرهای دیگر چه بوده است؟ 3- نقش پایتختی تبریز در برخی خصایل اخلاقی و روحی مردم آن چه نقشی داشته است؟ و آیا وجوه مثبت و پایداری از آن در زمان حال قابل مشاهده است؟  4- تبریز در چه شرایطی می‏تواند مجددا حامل کرسی پایتخت شود؟» پاسخ داده شود یا خواننده را در جهت شکل‏گیری تصویری قابل قبول در آن مسیر رهنمون شود.

کلمات کلیدی: پایتخت، تبریز، تمدن، پایتخت‏های ایران، قدرت سیاسی، ژئوپلتیک

مقدمه

مدنیت یا تمدن واژه‏ای عربی و ناظر بر فرهنگ شهرنشینی است که علیرغم اینکه تعریف مشخصی بر آن متصور نبوده است، اما به سبب مبنا بودن یکجانشینی و به تعبیر بهتر، شهرنشینی، در بطن مفهوم، بر پایه‏های اجتماعی- سیاسی جامعه استوار می‏باشد. ویلیام جیمز دورانت در تعریف تمدن می‏گوید: «تمدن را می‏توان به شکل کلی آن، عبارت از نظمی اجتماعی دانست که در نتیجه وجود آن، خلاقیت فرهنگی امکان‏پذیر می‏شود و جریان پیدا می‏کند. (دورانت، 1376، ج 1: 4) در واقع مدنیت، تاکید بر فرایند تکوین زندگی بشر در جهت رفاه و سامان‏مندی اجتماعی است که جنبه‏های سیاسی را طی زمان و حسب ضرورت کسب نموده و با توجه به تداوم این فرایند نمی‏توان مرزهای دقیقی برای آن در نظر گرفت.

در همین راستا مفهوم پایتخت یکی از جلوه‏های مدنیت بشمار می‏رود. وجود پایتخت به نوعی موید وجود یک نظام و سازمان اجتماعی- سیاسی قلمداد می‏شود (واحد سیاسی علاوه بر شمول بر ماهیت ملی، می‏تواند شامل مجموعه‏ای از ملل مختلف نیز که بصورت قراردادی -متکی بر تامین حقوق/یا سلطه جبرآمیز و استعمار- در کنار هم زندگی می‏کنند، باشد)  و نشانگر تکوین فرایند یکجانشینی، شهرنشینی، زندگی جمعی در قالب واحد سیاسی و وضع قانون برای یک ملت یا جامعه و تجلیگاه قدرت، قانون‏مداری و رفاه یک سازمان سیاسی (دولت) می‏باشد. از همین رو حاکمان همواره در بالا بردن سطح رفاه، فرهنگ و حتی جمعیت پایتختهای خود اهتمام به خرج داده‏اند.[1]

در دوران باستان بر حسب عوامل خاصی، شهرهایی با حاکمیت قائم به خود تشکیل یافته بودند که ما امروز از آنها با عنوان «دولت-شهر» یاد می‏کنیم. مهمترین یا مشهورترین مصادیق آنها مربوط به دولت-شهرهای بین‏النهرینی مثل اور، اوروک و نیپور، دولت-شهرهای یونانی مثل اسپارتا و آتن و از جمله آخرین موارد بارز آن نیز ونیز در ایتالیا بوده است. مفهوم پایتخت برای این قبیل دولت-شهرها طبیعتاً وجود خارجی نداشت. پایتخت با شکل‏گیری واحدهای اجتماعی- سیاسی که شامل بیش از یک شهر می‏شدند ضرورت یافت. با ایجاد دولتهای منطقه‏ای یعنی مجموعه‏های اداری- سیاسی مشمول بیش از یک شهر، پایتختها به عنوان مقر اصلی حاکمان و اداره‏کنندگان نمود یافتند. جغرافیای ایران و بویژه جلگه‏های حائز شرایط یکجانشینی و تجلیگاه‏های نخستین شهرنشینی در شمال دشت خوزستان و اطراف دریاچه ارومیه از جمله گهواره های تمدن بشری از هزاران سال قبل بوده است. دولتها و امپراتوریهای متعددی با خاستگاه ملی یا دینی مختلف، در برهه‏های مختلف و با قلمرو و مدت اقتدارهای مختلف در این جغرافیا حکم رانده‏اند. در همین راستا شهرهای متعددی از قبیل ری، همدان، تبریز، اصفهان، نیشابور، مراغه، شیراز و مشهد به عنوان پایتخت انتخاب گردیده‏اند که با نگاهی به خاستگاه ملی یا دینی و حوزه اقتدار این دولتها می‏توان نقش هر کدام از این عوامل را در انتخاب پایتخت توسط آنها دریافت.  

در این مقاله نگاهی مختصر خواهیم داشت به سیر شکل‏گیری تمدن و تجلی آن در جغرافیای خاورمیانه و ایران، نحوه انتخاب مقر کرسی اقتدار دولتها (پایتخت) و در همین چهارچوب عوامل و عناصر اقتدار در تبریز و انتخاب این شهر به عنوان پایتخت دولتهای مختلف.

شکل‏گیری حوزه‏های تمدن و پایتختها

بارزترین مصادیق شکل‏گیری جوامع اولیه انسانی به حدود 3 الی 5 هزار سال قبل از میلاد در مناطق بین‏النهرین (رودهای دجله و فرات در عراق کنونی)، پایین دست و جلگه رود نیل (شمال‏شرق آفریقا)، دشت ایندوس (پاکستان) و رود زرد (چین) مربوط می‏شوند. علاوه بر این حوزه‏های اصلی، مناطق واقع در میان این حوزه‏ها -جغرافیای ایران کنونی و شرق مدیترانه از فلسطین تا سوریه، ترکیه و یونان- نیز تحت تاثیر آنها یا گاهی با جلوه‏های بارزتر در سیر تکوین تمدن بشری خودنمایی کرده‏اند. برخی از تاریخ‏پژوهان لزوم تنظیم مسائل مربوط به تولیدات کشاورزی و مدیریت سیلابها و طغیان رودهای فوق‏الاشاره را در شکل‏گیری مفهومی که امروز به عنوان دولت از آن یاد می‏کنیم اتفاق نظر دارند. فرایند تبدیل آبادیهای کوچک ایجاد شده به قصبات و شهرها هزاران سال طول کشیده و شکل‏گیری دولت-شهرها در مناطق یاد شده به عنوان جلوه‏های اولیه گذار از زندگی بدوی به زندگی سامان‏مند بلحاظ اداری و سیاسی نمود پیدا کرده‏اند. در مراحل نخستین که تقسیم کار مبتنی بر کشاورزی و تجارت بود، طبقه اداره‏کننده هنوز فاصله قابل توجهی از سایر طبقات جامعه از نظر منافع نداشت. در همین زمان مفهومی از تجمیع قدرت مدیریت در مناطق دیگر و بویژه مناطق واقع در همسایگی شمالی و جنوبی چهار حوزه فوق‏الاشاره ایجاد شده که بیشتر از اینکه بر پایه شهرنشینی و تولیدات کشاورزی باشد، مبتنی بر زور و به ضرب شمشیر بوجود می‏آمدند. از این رو واحدهای متعلق به شق اول (مدنی) همواره در معرض تهاجمات و تهدیدهای مداوم واحدهای شق دوم (غیرمدنی) قرار داشتند. شرایط حاکم بر واحدهای اجتماعی و سیاسی شق اول امکان و حتی نیاز بسط روحیه کشورگشایی را خلق نمی‏کرد و این واحدها، علیرغم ایجاد آمادگیهای دفاعی، اغلب در مقابل امواج حملات متلاشی می‏شدند. ایجاد اولین پایتخت به مفهوم واقعی در بین‏النهرین را در دوره پادشاهی سارگن اول (اکدی) می‏بینیم. (شهرهای باستانی منطقه مانند اور، اوروک، نیپور، اوش و ... با توجه به عدم شمول حوزه حاکمیت آنها بر گستره‏ای مشخص نمی‏توانند در مفهوم پایتخت جای گیرند. زیرا حوزه حاکمیت اداره‏کنندگان این شهرها شامل هیچ شهر دیگری نمی‏شد.) در سال 2350 قبل از میلاد، سارگن کبیر با استفاده از زور شهرهای سومر را تسخیر و اولین دولت منطقه‏ای را تاسیس کرد. سارگن، با توسعه‏طلبی سیاسی و اقتصادی خود، نه تنها اقتدار خود را بر دولت-شهرهای همواره در حال رقابت و تنش بین‏النهرین قبولاند، بلکه به عنوان اولین نمونه فاتحان بزرگی همچون اسکندر تا ناپلئون موسس اولین دولت منطقه‏ای حاکم بر سرزمینهای وسیع بشمار می‏رود. (Child, 1998: 124-125) او شهر اگاده را وجه تسمیه نام (دولت) اکد می‏باشد، به عنوان پایتخت قلمرو خود انتخاب کرد. پایه مادی این فرایند را همانگونه که معلوم است اقتصاد جنگ تشکیل می‏داد و طبیعتاً پویایی این نوع دولتهای منطقه‏ای اولیه بسته به مدیریت جنگها و اقتصاد آن داشت. دولت منطقه‏ای سارگن (آشور) که متکی بر کشورگشایی نظامی شکل گرفته بود، نقصان منابع موجود در بین‏النهرین سفلی را از فتوحات جدید تامین و موجبات انتقال آسان‏تر منابع در میان شهرهای داخل قلمرو و رونق آن بویژه پایتخت (آگاده) و احداث عمارات و کاخهای باشکوه دولتی، معابد و پادگانهای بزرگ گردید. پایتخت مرکز جاذبه و نفوذ یک حوزه جغرافیایی مشخص می‏باشد که دربردارنده عوامل سیاسی، فرهنگی، قومی، تاریخی، اقتصادی، اداری و ارتباطی و نیز شکل‏دهنده تمامی این عوامل بر حسب میزان حضور و نمود عناصر فرهنگی، قومی، اقتصادی با استفاده از امکانات اقتدار مرکزی است. به عبارت دیگر، پایتخت همواره نماد قدرت، نظم و انسجام یک کشور بوده و عناصر فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی متنفذ در آن به رویکردهای اساسی کشور سمت و سو داده‏اند.

در ادامه روند گسترش حوزه‏های حاکمیتی، در حدود سالهای 1750 پیش از میلاد در دوره حاکمیت حمورابی شهرهای سومر و اکد تحت اداره واحد ادغام شده و موجبات شکل‏گیری امپراتوری اولیه را فراهم ساخت. (Şenel, 1986: 51) بابل پایتخت دولت امپراتوری مذکور، توسعه و آبادی کم‏نظیری مبتنی بر کار ارزان و حتی برده‏داری و فتوحات تجربه نمود.

  مصر باستان با تاسیس پایتختهای جدید بدنبال مرگ فرعون قبلی و جلوس فرعون جدید بر تخت مواجه هستیم. شاید یکی از بارزترین نمونه‏های تاسیس پایتخت جدید در تاریخ مصر، شهر ممفیس است که در 3100 قبل از میلاد از سوی منس، پادشاه متحدکننده مصر علیا و مصر سفلی در وسط دو قلمرو احداث گردید. (نک به: Huot, 2000: 379-381 )[2]

در دوران باستان در بین‏النهرین و ایران نیز به مواردی از تاسیس پایتخت به دلایل مشابه (نمایاندن اقتدار یک پادشاه) برمی‏خوریم. پادشاه آشور، «توکولتی نینورتا» اقدام به احداث شهری جدید در نزدیکی پایتخت سنتی آشوریان نموده و آنرا بنام خود کرد. یا پادشاه انشان (منطقه‏ای که بعد از مهاجرت اقوام جدید و حتی بعد از کورش، پارسه خوانده شد) و شوشا (شوش- خوزستان کنونی)، «اونتاش ناپیریشا» (1275- 1240 قبل از میلاد) که معاصر پادشاه فوق‏الاشاره بود اقدام به احداث شهری جدید در 30 کیلومتری شهر شوشا پایتخت سنّتی اسلاف خود نمود که البته هر دو پایتخت جدید با مرگ پادشاهان بانی خود از بین رفتند. (نک به: Huot, 2000: 291-292 ).

در یونان باستان گذار از زندگی قبیله‏ای که سازمان مکانی آن بصورت آبادی-روستا جلوه‏گر بود، به دولت-شهر مبتنی بر شهرنشینی طی فرایندی خاص اتفاق افتاده است. با درهم کوبیده شدن تمدن میکن که بدنبال تمدن مینوس در کرت ایجاد شده بود، در سده دوازدهم قبل از میلاد مورد هجوم اقوام وحشی از سمت شمال گردیدند و دورانی که به «دوران تاریک» معروف است آغاز شد. این دوران که با تخریب گسترده شهرها همراه بوده، نه تنها موجب اضمحلال تمدن میکن شد، بلکه بخش اعظم جهان متمدّن وقت را متاثر نمود. امپراتوری هیتیت (در فلات آناتولی) سقوط کرد، حاکمیت خاندان کاسیت در بابل پایان یافت و مصر وارد دوره‏ای پرتنش شد و در چین نیز پایتخت، شانگ تاراج گردید. تنها دولت آشور توانست همراه با شهرهای خود سرپا بماند. (Child, 1998: 159) برپا ماندن دولت آشور به دلیل ماهیت بدوی-جنگجویانه آنها نسبت به تمدنهای معاصر خود یا بهره گیری آنها از اقوام شمشیرزن دیگر[3] یا هر دو ممکن است بوده باشد.  نابودی تمدنهای اطراف دریاچه ارومیه نیز مصادف با همین دوران است. این دوران طولانی صدها سال تمدن بشر را فلج کرد. اخیراً تاریخ‏پژوهان زیادی روی این موضوع متمرکز شده‏اند و به نظر می‏رسد برهه موسوم به دوران تاریک تاریخ به ضرر تئوری آریاییان تمدن‏ساز در حال روشن شدن است و البته مقاومتهای گسترده‏ای را موجب شده است.[4]

در همین راستا، پایتختها نیز پا به پای دولتها و شرایط متغیر، دستخوش تغییر بوده‏اند. یکی از بارزترین نمونه‏های تاریخی تغییر پایتخت مربوط به هتیتها است. اولین پایتخت این دولت کوششا بوده، که بعدها به به نشا در کول‏تپه (واقع در قیصری ترکیه)[5] کنونی انتقال یافته و سرانجام به هاتوشا در حدود بوغازکؤی کنونی واقع در بین چوروم و آنکارا منتقل شده است. (Çınar, 2004: 37) تمدن هیتیتها با حمله اقوام غیرمتمدن از سمت دریای سیاه به قهقرا گراییده و از 1200 قبل از میلاد وارد دوره‏ای از تاریخ که تاریخ‏پژوهان از آن با عنوان «دوران تاریک تاریخ» یاد می‏کنند شد.

گاه عوامل دخیل در انتخاب پایتخت موجب شده‏اند، کرسی پایتخت از شهری بزرگ و تاریخی به قصبه‏ای کوچک (استانبول- آنکارا) منتقل شود، یا در برخی مواقع انتقال پایتخت بدلیل حفظ فاصله و عمق استراتژیک از دشمن (انتقال پایتخت از تبریز به قزوین در سال 1555 میلادی و سپس از آنجا به اصفهان در سال 1006 میلادی، طرح انتقال پایتخت روسیه از مسکو به شرق کوهستان اورال، یا انتقال پایتخت فرانسه از پاریس به ویشی در جریان جنگ جهانی دوم) بوده است. با دقت در شرایط دخیل در انتخاب پایتختها یا تغییر و انتقال آنها می‏توان «ماهیت سنتی-تاریخی»، «گروه ملی مسلط»، «ارتباط خارجی»، «قابلیت دفاعی- استراتژیک»، «موقعیت مرکزی نسبت به قلمرو» و «مصالحه سیاسی» را در صدر عوامل موثر عنوان کرد. انتخاب پایتختها در طول تاریخ به عواملی چون سنت-تاریخ، گروه ملی مسلط، ارتباط خارجی، دفاعی-استراتژیک، مصالحه سیاسی و موقعیت مرکزی بستگی داشته‏اند. (داغسر، 1395: 199)

درحالیکه «گاهی پایتختها در مرکز جغرافیایی سلسله حاکم و به منظور برخورداری از پشتیبانی آنها در رویارویی با اقوام دیگری که مدعی بالقوه حکومت بودند مکان‏گزینی می‏شد»، در برخی موارد نیز «تغییر مکان پایتخت به منظور نزدیکی به خط مقدم جبهه برای مقابله با دشمن خارجی یا دوری از خطرهای ناشی از تهاجم نظامی دشمن بوده است». (میرحیدر، 1381: 144)

انتخاب پایتخت اغلب از میان شهرهایی انجام می‏گرفت که قبلاً بر اساس نیازهای طبیعی و اساسی انسانها شکل گرفته و حتی با جمعیت بالای خود حاکی از رونق اقتصادی، قرارگیری در مسیر شریانهای ارتباطی و تجاری و برخورداری از امنیت کافی بودند. صد البته طرز نگاه عنصر اتنیک صاحب قدرت به هر کدام از شهرها و نیز موقعیت جغرافیایی آنها نسبت به قلمرو، نقش اساسی را در این انتخاب بر عهده داشتند.

ماهیت و کارکردهای پایتختها بعد از انقلاب صنعتی در اروپا و به تبع آن در سایر کشورهای جهان با تغییراتی مواجه شده است. در دوره‏های قبل از انقلاب صنعتی رابطه دولت- جامعه- مکان چندان با تغییرات متاثر از ساختارهای اقتصادی، فرهنگی، اخلاقی و غیره مواجه نبوده است اما با شکل‏گیری جامعه سیاسی با سعی (دولتها) در انعکاس قدرت در مکان مواجه هستیم. مکان از این منظر به عنوان بخشنده مشروعیت به روابط اقتدار در سطوح مختلف اهمیت یافته است. مکان، با شروع دولتهای سرمایه‏دار در جهت سازمان‏یابی‏های جدید، حائز تاثیر ابزاری مهم در تاسیس قدرتهای اجتماعی جدید گردیده و نقاطی که اهمیت رابطه دولت و مکان در انها قابلیت نمود یافته، به عنوان پایتخت انتخاب شده است. پایتختها در این راستا از مقر حاکمان به ابزار مشروعیت‏بخش به دولتها تبدیل شده و این مشروعیت‏بخشی در سطوح مختلف از دگردیسی شبکه‏های ارتباطی (فیزیکی، مخابراتی و ...) طرح ساختمانها و استفاده از امکنه شهری در سطوح مختلف و متفاوت نمود یافته است. بر همین اساس درحالیکه قبل از این دوره پایتختها در عین حال بزرگترین شهر دولتها بودند، بعد از ورود به دوره انقلاب صنعتی شاهد توسعه شهرهای غیر از پایتخت بسته به شرایط جدید می‏توانیم باشیم. آشناترین نمونه برای ما مربوط به کشور خودمان می‏باشد که علیرغم اینکه تهران پایتخت بود (و در یک صد سال قبل از آن نیز شهرهایی همچون اصفهان، مشهد و شیراز پایتخت شده بودند) شهر تبریز با رشدی سریع مواجه شده و تا ربع سوم قرن نوزدهم درحالی بزرگترین شهر کشور است[6] که شهر سوم، چهارم و پنجم کشور (اصفهان، شیراز و مشهد) با فاصله زیادی از آن کوچکترند.[7]

در همین راستا درحالیکه شهر لندن با جمعیت 750 هزار نفری در اوان آغاز دوره صنعتی به عنوان پایتخت و بزرگترین شهر بریتانیا فاصله زیادی از سایر شهرهای انگلستان و سایر اقمار بریتانیا دارد، حتی در مقایسه با دومین شهر رقیب آن، پاریس، تقریباً دو برابر آن است، با آغاز دوره مذکور، در اثر رشد سریع بنادر و شهرهای کانون تولید و تجارت، با مطرح شدن شهرهایی مثل منچستر (که قصبه کوچکی بود) و لیورپول به عنوان وزنه‏های جدید در نمایش اقتدار دولت بریتانیا مواجه هستیم. (نک به: هابسبام، 1387: 25-22)

تقریباً همزمان با دوره صنعتی شدن غرب، با شیوع افکار ملی‏گرایانه و مطرح شدن عامل ملیت در دولتها هستیم که نمود آن را به پیمان وستفالی در سال 1648 میلادی ارتباط می‏دهند. در اروپا بدنبال پیمان وستفالی دولتهای کوچک و بزرگ پرشماری مبتنی بر ملیتهای مختلف ایجاد شدند. در کشورهای شرقی و مخصوصاً ایران، این گرایش از قرن نوزدهم به بعد و با دخالت، هدایت و مهندسی انگلیسیها انجام یافت. یکی از نمودهای این انفعال در ایران تحت حاکمیت ترکان، در عدم نگرش امپریالیستی و شوونیستی و نیز عدم اهتمام ویژه در بزرگ کردن پایتخت مشاهده می‏شود.  

لاورنس جی ویل (Lawrence J. Vale) پایتخت‏های معاصر را به سه نوع تقسیم می‏کند: الف) پایتخت‏هایی که از طریق پویایی درونی خود متحول شده‏اند: این پایتخت‏ها سابقه طولانی دارند و کیفیت پایتختی خود را بی‏وقفه حفظ کرده‏اند. پایتخت‏هایی مانند لندن، پاریس و وین در این گروه قرار می‏گیرند. در دوران امپراتوری روم، وین و لندن پادگان‌های کوچکی بودند و پاریس شهر ساده‌ای بود. پس از فروپاشی روم غربی، همه آنها شخصیت شهری خود را از دست دادند. رم و پاریس فقط به عنوان شهرهای اسقفی به حیات خود ادامه دادند. در قرن 10 و 11 شهرها شروع به احیاء کردند. در حدود سال 1200، وین به شهری چهار برابر رم تبدیل شد. پس از قرن سیزدهم، مرکز هابسبورگ‏ها شد. (Çınar, 2004: 68) ب) پایتخت‏هایی که با پویایی درونی خود متحول شده‏اند اما ویژگی پایتختی آنها متناوب است: اینها در برهه‏ای از تاریخ پایتخت بوده‏اند، اما برای مدتی این ویژگی را از دست داده و سپس دوباره به دست آورده‏اند. پایتخت‏هایی مانند رم، مسکو و آتن در این گروه قرار می‏گیرند. ج) پایتخت‏هایی که قبلاً وضعیت پایتختی نداشتند اما با تصمیم سیاسی به مراکز اداری جدید تبدیل شدند: مثل آنکارا، کانبرا، ابوظبی، واشنگتن.

اما ولمن (Wolman) پایتخت‏ها را بر اساس کارکردها و کیفیت آنها طبقه‏بندی کرد. (Kılınç, 2013) پایتخت‏های چند منظوره: لندن، پاریس، توکیو، مسکو و برلین که از هر نظر در زمینه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کاربردی هستند، می‏توان به عنوان مثال اشاره کرد. پایتخت‌های بین‌المللی: پایتخت‌هایی مانند لندن و توکیو که با نقش‌های فعال خود در عرصه بین‌المللی و همچنین سایر کارکردهای خود برجسته هستند. پایتخت‏های سیاسی: پایتخت‌هایی که با جنبه‌های سیاسی خود برجسته می‌شوند، اگرچه سایر کارکردهای آنها ضعیف‌تر است: به عنوان مثال، آنکارا، کانبرا، واشنگتن دی سی. پایتخت‏ها در سیستم فدرال: واشنگتن دی سی، برازیلیا، کانبرا، برلین. پایتخت در کشورهای مرکزگرا.