چند نمونه بارز انتخاب پایتخت در دوره صنعتی

قبل از پرداختن به موضوع تغییر پایتخت در ایران، شاید بجا باشد که به چند نمونه بارز تغییر پایتختها در جهان (واشنگتن، تهران، دهلی نو، کانبرا، مسکو و آنکارا) در دوره انقلاب صنعتی و پس از آن اشاره کنیم.

واشنگتن: آنچه ما امروز به عنوان ایالات متحده آمریکا می‏شناسیم، حاصل اعتراضات روزافزون آمریکاییها (منظور ما در اینجا مهاجران اروپایی از اوایل قرن شانزدهم که قدرت تاثّر بومیان را در هم شکسته و در قرن هیجدهم تحت تاثیر غالب انگلیسیها بودند،) در نیمه دوم قرن هیجدهم نسبت به سیاسیتهای استعماری بریتانیای کبیر می‏باشد. برخی از ایالتهای تحت سلطه انگلیسیها در این تاریخ علیه سیاستهای مذکور متحد شده و علم عصیان برافراشتند. آنها بعد از سالها مبارزه با نیروهای بریتانیایی توانستند استقلال خود را از بریتانیا اعلام و اتحادیه‏ای از 13 ایالت تشکیل دهند. در جریان جنگها، فیلادلفیا به عنوان مرکز و قرارگاه اداره‏کنندگان نهضت آزادی تعیین شده بود. بدنبال کسب استقلال، تعیین پایتخت به عنوان یکی از ملازم اصلی دولت مستقل مورد بحث قرار گرفت و طبیعتاً تمام ایالتها طالب مرکزیت بودند. برای رفع رقابت رو به نزج اختلاف، قرار شد جایی در محل کنونی شهر واشنگتن به عنوان پایتخت انتخاب شود. این محل کوچک در گوشه‏ای از مرزهای سرزمین مریلند با ویرجینیا قرار داشت که برای رفع اختلاف این محل از سوی ایالتهای مذکور برای تاسیس واحد سیاسی مجزا واگذار گردید. این محل به افتخار کاشف آمریکا با نام کلمبیا (District of Colombia) و پایتخت جدیدالاحداث به افتخار اولین رئیس‏جمهور این کشور با نام واشنگتن نامگذاری گردید. واشنگتن که یکی از بهترین نمونه‏های تغییر یا احداث پایتخت بنا به مصلحت است، امروز نه تنها بزرگترین یا پرجمعیت‏ترین شهر کشور ایالات متحده نیز بشمار نمی‏رود، بلکه چهل و پنجمین شهر پرجمعیت ایالات متحده آمریکا است.

تهران: این شهر تا زمان زمامداری قاجاریان قصبه کوچکی بود. در 12 مارس 1786، آقامحمدخان بعد از یک سلسله تدابیر سیاسی و اقدامات نظامی این شهر را به عنوان مقر حکومت و کرسیگاه خود قرار داد. این تصمیم به خاطر موقعیت مرکزی تهران نسبت به محل سکونت دو بخش از طوایف قاجار و سایر طوایف حمایت‏کننده آقامحمدخان در استرآباد (استان گلستان کنونی) و قره‏باغ و قره‏داغ (آذربایجان) بود. تهران در عین حال در تقاطع مسیرهای تجاری شرقی- غربی و شمالی-جنوبی قرار داشت. بنابراین انگیزه انتخاب تهران برای مرکزیت سیاسی کشور از سوی آقامحمدخان قاجار را می‏توان «موقعیت مرکزی نسبت به قلمرو» دانست. بدیهی است در آن تاریخ با اقدامات آقامحمدخان مناطق جنوب قفقاز و شرق دریای خزر نیز تحت حاکمیت وی قرار گرفته بود.

کانبرا: انتخاب شهر کانبرا در استرالیا به عنوان پایتخت در نتیجه اختلافات موجود بین شهرهای مهم سیدنی و ملبورن برای تصاحب کرسی پایتخت انجام یافت. کانبرا در سال 1912 به عنوان پایتخت کشوری متشکل از شش ایالت انتخاب شد. در واقع استقلال استرالیا به‌ طور رسمی در روز اول ژانویه ۱۹۰۱ اعلام شد و از این به بعد استرالیا به عنوان یک قلمرو همسود یا سرزمینی با حکومت مستقل اما در زمره کشورهای تحت حمایت بریتانیا درآمد. به این ترتیب استرالیاییها حدود یکصد و بیست سال پس از آمریکاییها و البته تحت شرایطی خاص (وابسته به سلطنت بریتانیا) اقدام به تاسیس واحد سیاسی نمودند. قبل از این تاریخ و طی صدها سال سلطه انگلیسیها، پایتخت این کشور شهر ملبورن بود. بنابراین کانبرا نیز یکی از نمونه‏های تغییر یا احداث پایتخت بنا به مصلحت سیاسی است. این شهر امروزه هشتمین شهر پرجمعیت استرالیا است.

مسکو: انتقال پایتخت دولت (اتحاد جماهیر) شوروی از پتروگراد (سن پترزبورگ که در سال 1702 از سوی پتر کبیر بر روی قلعه‏ای سوئدی در ساحل دریای بالتیک تاسیس شد) به مسکو یکی از تصمیمات استراتژیک دولت تازه تاسیس شوروی بود. سن پترزبورگ از 1712 تا سال 1918 به مدت دویست و شش سال پایتخت امپراتوری روسیه بود. شهری که با توجه به موقعیت آن در کنار دریا و فاقد هرگونه مانع طبیعی، در مقابل حملات و تهدیدات احتمالی غربیها بی‏دفاع می‏نمود. لنین و تروتسکی بر این عقیده بودند که مسکو، هم برخوردار از عمق استراتژیک دفاعی است. اما ملاحظه دو نکته دیگر پرواضح به نظر می‏رسد: مسکو، هم در قلب جغرافیای اتنیک روس قرار داشت و هم در تاریخ روسی (علیرغم تغییر چندباره پایتخت روسی بین شهرهای سوزدال، ولادیمیر، لادگو، نووگورود، کی یف و پتروگراد) موقعیت مرکزیت سنتی داشته است. حتی در مدتی که پتروگراد پایتخت روسیه تزاری بود، مسکو به عنوان محل تاج‏گذاری تزارها ایفای نقش می‏کرد. به عبارت دیگر در انتخاب پایتخت برای رژیم انقلابی شوروی، عنصر روسی بصورتی کاملاً پر رنگ لحاظ شده است. (نباید از خاطر دور داشت که حتی تا حداقل دو سال بعد از انقلاب، بلشویکها قادر به بسط حاکمیت بر قلمرو امپراتوری منحله روسیه تزاری نشده بودند.) چه اگر امنیت و مرکزیت قلمرو حاکمیت بلشویکها یعنی شوروی (حداقل بعد از دهه سی) و فاصله مناسب با مرزهای اروپا و ناتو لحاظ می‏شد، پایتخت می‏بایست به جایی در کوهستان اورال مثلاً یکاتزینبورگ (همچنان یک شهر با اکثریت روس) انتقال می‏یافت. (چنین طرحی مطرح شد اما قابلیت عملی نیافت).

تصمیم انتقال و عملیات انتقال به صورت مخفی و محرمانه انجام شد زیرا علیرغم گذشت شش ماه از انقلاب و اعلام تاسیس رژیم جدید، لنین و اطرافیان انقلابی وی، امنیت لازم را در (حتی) پایتخت و شهرهای اطراف آن احساس نمی‏کردند. شب 11 مارس 1918، قطار حامل دولت وارد پایتخت جدید شد. از 14 تا 16 مارس، در جریان کار چهارمین کنگره شوراهای عالی روسیه قطعنامه‏ای در مورد انتقال دولت شوروی از پتروگراد به مسکو به تصویب رسید.

آنکارا: استانبول تقریباً در تمام طول حیات خود به عنوان یک شهر، یعنی در 1500 سال منتهی به سال 1923، پایتخت امپراتوریهای متعدد بوده است. موقعیت این شهر بندری و در عین حال قرار گرفتن آن در کناره یک دریاچه داخلی باعث می‏شد که این شهر هم براحتی با سراسر جهان ارتباط آسان برقرار سازد و هم امنیت آن (در صورت حفظ سلطه بر بغازهای شمالی و جنوبی خود) تامین شود. این شهر علاوه بر ویژگیهای فوق، برخوردار از موقعیت میان راهی بین اروپا، آفریقا، روسیه و شرق (هند، آسیای میانه، خاورمیانه و هند) بود. استانبول با برخورداری از این ویژگیهای منحصر بفرد، بقول ناپلئون در جایگاه پایتخت جهان بود. اما با قدرت گرفتن روسیه در شمال و چشم طمع آن به بغازهایی که شامل استانبول هم می‏شد (هنوز هم تنها راه دریایی روسیه که در تمام طول سال می تواند امیدوار به استفاده از آن باشد، مسیر دریای سیاه به مدیترانه است)، از دست رفتن قلمرو عثمانی و میراثدار آن، ترکیه در اروپا و بالا رفتن تهدیدگرهای این شهر تاریخی، مصطفی کمال آتاتورک تصمیم به انتقال مرکز کشور به اعماق آناتولی نمود. آنکارا در میان کوهستان واقع شده بود و در موقعیت جغرافیایی آن نسبت به کل قلمرو کشور، با لحاظ لزوم نزدیکی کافی به استانبول و ازمیر، مرکزی تلقی می‏شد. به این ترتیب در حالی آنکارا به عنوان پایتخت انتخاب شد که قصبه‏ای کوچک اما با موقعیتی مناسب بود. آنکارا در زمان انتخاب آن به عنوان پایتخت جمهوری ترکیه با حدود سی هزار نفر جمعیت، جزو ده شهر بزرگ این کشور (بعد از استانبول، ازمیر، بورسا، آدانا، قونیه، ازمیت، سیواس، الازیغ، ترابزون و کاستامونو) نبود. امروزه آنکارا با حدود چهار میلیون نفر جمعیت، دومین شهر بزرگ کشور ترکیه است.

دلایل تنوع پایتختهای ایران

اما موضوع تغییر پایتخت در ایران به دفعات اتفاق افتاده و شهرهای مختلفی در طول تاریخ به عنوان پایتخت انتخاب شده‏اند. از جمله: شوش، ری، تبریز، مشهد، نیشابور، مراغه، اصفهان، همدان، شیراز و ... . بلافاصله لازم می‏دانم یادآور شوم که این اسامی مربوط به شهرهایی هستند که در سایه نگاه خاص سیستماتیک به تاریخ برای ما برجسته شده‏اند و شامل مراکز تمدن قبل از مهاجرت اقوامی که امروز آنها را به عنوان آریایی می‏شناسیم نیستند. نقاطی از قبیل سولدوز (نقده)، کاشان، خیاو، تکان‏تپه، زابل و ... را می‏توان در این راستا بررسی نمود.

برخلاف مفهومی که از ایران یکپارچه و با تاریخ پیوسته در ذهن داریم، جغرافیای ایران کنونی در برهه‏های مختلف توسط طوایف متعدد هدایت شده و قلمرو تعداد قلیلی از سلسله‏های حاکم شامل تمامی جغرافیای کنونی ایران بوده است. به عبارت دیگر حتی دولتهای مقتدری که پایتختشان در جغرافیای کنونی ایران بوده قادر به اعمال سلطه بر تمامی این جغرافیا و مخصوصاً بطور همزمان نبوده‏اند. به عنوان مثال دولت امپراتوری سلجوقی در حالی قلمرو خود را از آسیای میانه تا حدود آناتولی مرکزی گسترده بود، که سواحل شمالی دریای عمان یا بخشهایی از جنوبغرب ایران کنونی خارج از حوزه اقتدار آن دولت بود. در دوران اقتدار همین دولت، پایتخت سلسله، چند بار تغییر یافته و در حالیکه ابتدا پایتخت در خراسان بوده، بعدها به ری و سپس به اصفهان نقل مکان نموده است.

آنچه که ما را در مطالعه تاریخ ایران دچار سردرگمی می‏نماید، نگاه به آن به عنوان کشوری یکپارچه است که در اثر تلاشهای سیستماتیک برای شکل‏دهی چنین تصویری در اذهان انجام یافته و می‏یابد. اغلب سلسله‏هایی که به عنوان سلسله‏های حاکم بر ایران عنوان شده‏اند تنها حاکم بر منطقه قومی خود که با افزایش اقتدار شعاع حاکمیتی خود را افزایش داده و در برخی موارد تا میلیونها کیلومتر مربع را شامل شده‏اند بوده است. به عنوان مثال خاستگاه و مرکز ثقل حاکمیت غزنویان جایی در افغانستان کنونی بوده و این حکومت شامل بخشهای از شرق ایران نیز بوده است. هخامنشیان قومی ساکن در انشان (استان فارس کنونی) بوده‏اند که با افزایش قدرت و سلطه بر دولتهای دیگر موجود در جغرافیای ایران کنونی و منطقه خاورمیانه، قلمرو خود را گسترش دادند. یا قره‏قویونلوها حاکم آذربایجان بوده‏اند اما در عین حال حکومت آنها تا بخشهای بزرگی از جنوب و شرق ایران کنونی را نیز شامل می‏شد. شاید یکی از بارزترین مصادیق این نکته، در ایرانِ فردوسی نمود یافته است. درک وی از ایران با قلمرو سامانیان یعنی دوره معاصر وی همپوشانی داشت و شامل سیستان و بخشهایی از خراسان و افغانستان کنونی بود.[1]  حکومت صفویان در بسیاری از دوران حاکمیت خود جزو معدود دولتهایی بود که تقریباً تمام جغرافیای کنونی ایران را تحت حاکمیت خود داشت. صفویه در دو سوم مدت دویست و اندی سال اقتدار خود حاکم بر تمام جغرافیای ایران کنونی بودند. شکل کنونی ایران در نیمه اقتدار سلسله قاجار محقق گردید و می‏توان گفت که در طول یکصد سال اخیر به جز بحرین تمامیت ارضی کشور حفظ شده است.

گفتیم که انتخاب کرسی پایتخت (تغییر مداوم) بسان سایر نقاط جهان در ایران نیز تابع عوامل مختلف بوده است که یکی از مهمترین این عوامل، محل زندگی و اقتدار خاندانهای حاکم در این سرزمین بوده است. قرار داشتن شهر مورد نظر در محل زندگی خاندان حاکم یا نزدیکی به آن (زندیه- شیراز، افشاریه- مشهد)، قرار داشتن در مرکز جغرافیای قلمرو یا جایی مناسب برای دسترسی مطلوب و آسان به اقصی نقاط قلمرو (سلجوقیان- ری و اصفهان، قاجاریان- تهران)، قابلیت دفاع شهر مورد نظر بلحاظ موانع طبیعی یا اتنیسیته یا تراکم جمعیت در محل (ایلخانان، صفویان، آق‏قویونلو و قره‏قویونلو- تبریز)، قرار گرفتن آن در مسیر اصلی تجارت داخلی و بین‏الملل و .... از سوی دیگر برخوردار بودن از قدرت نظامی بالا در این خاندانها، ضرورتی برای شکل‏گیری فرایند پرورش نیروی انسانی مدیر و مدبر نگذاشته و در برخی موارد به اقتضای شرایط رقابت طایفه‏ای میان خود، حتی از شکل‏گیری خودکار چنین ساختاری نیز ممانعت بعمل آورده‏اند. 

یکی دیگر از نکات قابل توجه در تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران عدم تبحر دو قوم موثر جغرافیای کنونی ایران یعنی فارسها و ترکان در خصوص دریانوردی و تبعات آن در تاریخ کشورمان می‏باشد. در همین راستا ما در هیچ یک از برهه‏ها، هیچ شهر بندری را نه به عنوان پایتخت و نه حتی شهری موثر در جغرافیای این کشور نمی‏بینیم. بندرعباس یا گوم‏بورون یا گن‏بورون (نام قدیمی این شهر که بصورت گمبرون نیز نوشته شده است و بصورت گمی‏بورنو نیز تعبیر می‏شود)، بوشهر، انزلی یا کیش و قشم (به جز دوره کوتاه زند در مورد بوشهر که بدلیل نزدیکی به شیراز و ارتباط ویژه زندیها با انگلیسیها مورد توجه بود) هیچگاه جزو شهرهای موثر نبوده‏اند. نه بینش فرهنگی-اقتصادی حاکمان و نه وضعیت اقتصادی- اجتماعی منطقه نیز برای چنین امری مساعد نبوده است. در اینجا باید یادآور شد که منظورمان پایتختی یک بندر برای ایران نمی‏باشد. اصولاً پایتختی یک بندر برای یک کشور، اغلب بدلیل قابلیت دسترسی مضاعف از سمت دریا همواره عاملی منفی ارزیابی می‏شود.

در مقابل شهرهای شوش، همدان، تبریز، مشهد، نیشابور، ری، تهران، اصفهان، شیراز، مراغه و سلطانیه یکبار یا بدفعات به عنوان پایتخت دولتهای حاکم بر این جغرافیا انتخاب شده‏اند. برخی از این شهرها در زمان حاکمیت یک سلسله پایتخت بوده‏اند (مثل مشهد و شیراز). برخی اما پایان بخش سلسله بوده‏اند مثل اصفهان. این شهر پایتخت واپسین نهایی دولت سلجوقی و صفوی تا زمان فروپاشی آنها بوده‏اند. اما تبریز هم به عنوان اولین انتخاب دولتها برای پایتختی بوده و هم محل انتقال کرسی قدرت از جای دیگر به آن بعد از تسخیر این شهر بوده یا در تمام طول یک دوره حاکمیتی کرسی پایتختی را بر عهده داشته است. در این راستا در حالیکه از ابتدای تاسیس دولت، پایتخت قره‏قویونلو و صفویان بوده، از سوی دیگر در زمان ایلخانان، جلایریان و آق‏قویونلوها، پایتخت از نقطه‏ای دیگر (به ترتیب از؛ مراغه، بغداد و دیاربکر) بدینجا انتقال داده شده است.

با نگاه به موقعیت جغرافیایی پایتختهای فوق‏الاشاره، به نظر می‏رسد قابلیت دفاعی مراغه، تبریز و تا حدودی شیراز، همدان و سلطانیه بهتر از سایرین می‏باشد. در حالیکه تبریز و همدان از نظر دسترسی به مسیرهای اصلی تجاری نیز دارای مزیت مضاعف بوده‏اند. اما طولانی‏ترین مدت برخورداری از کرسی پایتخت از آن تبریز بوده است که قرار گرفتن آن در نزدیکی محل سکونت خاندانهای حاکم و همچنین برخورداری از امکانات زیستی و رفاهی بیشتر و در نتیجه تراکم جمعیت بالاتر این نکته را در پی آورده است.

مجموعه شرایط طبیعی و جغرافیایی تبریز باعث شده که این شهر در بسیاری از برهه‏ها مهم‏ترین یا یکی از مهم‏ترین شهرهای منطقه وسیعی از غرب آسیا و حتی جهان باشد. این شهر در قرن سیزدهم میلادی یکی از پنج شهر بزرگ جهان و در تمام طول صدها سال از اوایل هزاره دوم تاکنون یکی از مهم‏ترین شهرهای منطقه و ایران و نیز چندین بار (مجموعاً حدود چهارصد سال) پایتخت بوده است.

پیشروی روسها از شمال و اشغال مناطق وسیعی از شمال حوزه مهاجرفرست و منابع تغذیه تبریز و نیز اشغال مناطق وسیعی در غرب این حوزه از سوی عثمانیها که در هر دو مورد با تغییرات دموگرافیک متناقض با هسته اصلی دموگرافیک منطقه همراه بوده، باعث تحدید حوزه و متوقف شدن روند توسعه جمعیتی شهر بویژه در دویست سال گذشته گردیده، اما وجود واحدهای سیاسی پرتعداد و با رونق روزافزون در نزدیکی آن باعث گردیده که در صورت وجود سیاستهای عقلمدار مرکزی، گام در راه توسعه مجدد بگذارد.

بدیهی است آقامحمدخان قاجار تهران را بدلیل نزدیکی به هر دو کانون ملی حائز اهمیت برای خود یعنی استرآباد و آذربایجان به پایتختی انتخاب کرد. امروز به نظر می‏رسد تهران بهترین گزینه ممکن برای پایتختی ایران به شکل و شرایط کنونی می‏باشد تنها مشکل عدم تناسب امکانات و توان تهران برای جمعیت بالای 4 الی 5 میلیون نفر می‏باشد. به عبارت دیگر تهران قادر به تقبل نیازها و مسئولیتهای نصف جمعیت کنونی تهران نیست. شاید بهتر می‏بود تهران تنها به عنوان مرکز حکومت و اداره می‏ماند و کانونهای صنایع و اقتصاد در نقاط دیگری برقرار می‏گردید تا بجای داشتن شهری با جمعیت ده میلیونی در ابتدای کویر، چندین شهر یک الی سه میلیونی داشتیم.

اتنیک برخوردار از حاکمیت رسمی مخصوصاً در کشورهای کثیرالمله دارای اهمیت حیاتی است. بدینوسیله تمام امکانات در اختیار عناصر منسوب یا خادم به یک فرهنگ قرار دارد و حتی توزیع این امکانات (در صورت وجود ادعا مبنی بر توزیع - عادلانه) بر عهده و در اختیار فرهنگ حاکم است که از تمام ابزارها برای توضیح و توجیه استفاده می‏کند و هزینه‏ها را مستقیم یا غیرمستقیم همه باشندگان پرداخت می‏کنند. پایتخت نیز با توجه به اینکه مهمترین کانون سازمان‏دهی و مدیریت سیاسی فضا در کشور است، مستقل از این موضوع نیست. «پایتختها در تحقیقات تعریف پایتخت به عنوان مرکز اداری ناقص و نارساست. «گذشته از نقش اداری، پایتختها کانون سمبلیک ایدئولوژی ملی، بازتابی بزرگ از شهرسازی ملی، راهگشا و تسهیل‏کننده در توسعه اقتصاد ملی و حداقل از نظر تاریخی، پلی میان فرهنگ بومی و جامعه آرمانی کشور هستند.» (کاوندی کاتب، 1401، ص 1264) در دوره پهلوی برخلاف دوره قاجار[2] سعی و اهتمام ویژه‏ای برای تجمیع جمعیت در پایتخت و ایجاد فاصله هر چه بیشتر میان پایتخت با شهر دوم انجام شد، زیرا «کشورهایی که فاصله جمعیتی شهر پایتخت با دومین شهر بزرگ آنها بیش از شش برابر است، قدرت‏مندترین پایتختها با وزن ژئوپلتیکی بسیار بالا را در درون کشور ایجاد کرده‏اند تا بتوانند با تمرکز و قدرت بیشتر امور کشور را پیش برند» (همان 1270). «تهران در سال 1960، از شهر دوم ایران یعنی تبریز 7/5 برابر پرجمعیت‏تر و بزرگتر بود، اما در سال 2018 تهران 9/2 برابر بزرگتر از شهر دوم ایران یعنی مشهد شده است». (همان 1277) به نظر می‏رسد حاکمیت مرکزی درصدد کاستن فاصله پایتخت با شهرهای دیگر است و در همان حال سیاست آمایش سرزمینی مبتنی بر تمرکز بر شهرهای واقع در حوزه ملی فارسی برای سبقت دادن آنها بر تبریز و سایر شهرهای غیرفارس بوده است.

تبریز

تبریز اما بین شهرهای ایران که دارای سبقه میزبانی کرسی پایتخت را داشته‏اند، از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است. این شهر طولانی‏ترین مدت میزبانی این کرسی را داشته و علاوه بر آن، پایتخت دولتها و امپراتوریهای مقتدر بوده است. همانطور که گفته شد، لازمه انتخاب یک شهر یا نقطه به عنوان پایتخت همواره برخورداری از شرایط خاصی از جمله قابلیت دفاعی بالا، مرکزیت قلمرو جغرافیایی دولت حاکم، تمرکز جمعیت، ماهیت اتنیک آن و موقعیت شهر نسبت به مسیرهای ارتباطی مهم بوده است. در این قسمت به بررسی کیفیت تمامی این شرایط در مورد تبریز می‏پردازیم:

تبریز به عنوان یکی از گهواره‏های تمدن

تبریز و یا در واقع دشتی که کلانشهر تبریز در آن قرار گرفته است، با یافته‏های باستانی پرشمار، به عنوان یکی از گهواره‏های تمدن بشری قلمداد می‏گردد. بقایای سکونت بشر متمدن در جنوب‏شرق تبریز، ساحل شهرچای (میدان چای) تبریز، سی کیلومتری جنوب‏غرب آن، ده کیلومتری شمال‏غرب، نظریه‏هایی که در مورد تقارن تبریز با بهشت عدن مندرج در کتابهای مقدس پرداخته شده است، نشانی‏هایی که از خاستگاه سومریان در کتیبه‏هایشان استنباط می‏شود، موقعیت جغرافیایی این شهر در حوزه مشمول نظریه ارومیه، همه و همه نشان از قدمت سکونت و تمدن بشر در این منطقه و نقطه دارد. هرچند قرائن و نیز منطق توسعه مدنی از قدمت بالاتر دشت‏های ارومیه، سولدوز و قوشاچای در این منطقه نسبت به تبریز حکایت دارد اما با عوامل دیگری (از جمله موقعیت بسیار استراتژیک جغرافیایی) که تبریز برخوردار از آن می‏باشد، این نقطه مسکون در گذر زمان از سایر نقاط پیشی گرفته و به عنوان یکی از باثبات‏ترین مراکز سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و یکی از مهم‏ترین کانونهای جمعیت ظاهر شده است.

تبریز به عنوان محلی با قابلیت دفاعی بالا

از دوران باستان، قابلیت دفاعی بلحاظ شرایط جغرافیایی و طبیعی یکی از اساسی‏ترین عواملی بوده است که در انتخاب محل ایجاد یک آبادی مد نظر گرفته می‏شد. اما از سوی دیگر آبادیهایی رو به توسعه و رونق می‏گذاشتند که در مسیر شریانهای تجاری قرار داشتند. از این رو می‏توان علت عدم توسعه شهرهایی مثل اردبیل و شیراز یا حتی شوشا را درک کرد. درحالیکه نیشابور، ری، تبریز، اصفهان و همدان در جغرافیای ایران و بغداد و استانبول در منطقه رو به توسعه گذاشته‏اند و البته مورد طمع دشمنان نیز واقع شده‏اند که حسب قابلیت دفاعیشان قادر به مقاومت بوده‏اند.

از میان شهرهای فوق‏الاشاره استانبول در عین واقع شدن در شاهراه تجاری غرب و شرق، بدلیل قرار گرفتن آن در منطقه دریایی داخلی و نیز شبه‏جزیره‏ای مرتفع، از بالاترین قابلیت دفاعی برخوردار بوده است.

اما تبریز قلعه‏ای در بالای یک تپه (مثل شوشا یا قلعه بابک) یا داخل جزیره‏ (مثل کاظم خان داشی) نیست. سلطه مستدام بر و از تبریز مستلزم سلطه بر حداقل شعاع سیصد کیلومتری آن یعنی حداقل چند حلقه محاط آن بوده است. این شهر بلحاظ قابلیت دفاعی دارای چندین حلقه دفاعی است:

حلقه اول؛ کوههای سهند (رشته مشرف بر دره سردرود تا روستای هزه بوران و در ادامه آن تا باسمنج)، گردنه شبلی، عینالی و دره رود آجی چای که اطراف تبریز را فرا گرفته‏اند. حلقه دوم در شعاع یکصد الی دویست کیلومتری واقع شده و گردنه تیکمه‏داش از سمت جنوب‏شرق، رشته کوه بوزقوش تا گردنه سایین در سمت شرق (از سمت اردبیل)، یال غربی ساوالان در شمال‏شرق تا گردنه‏های اهر و ورزقان از شمال، گردنه یامچی از سمت شمال‏غرب، دریاچه اورمیه در غرب و دره‏های مشرف به دریاچه ارومیه (از جمله خط کوهستانی گنبرف و هرگلان تا دماغه قبادلو (با عبور از جهنم دره‏سی و گردنه قارقابازاری) در جنوب‏غرب را شامل می‏شود. حلقه سوم؛ شامل کوههای البرز شمالی از گذرگاه منجیل تا گردنه حیران در شرق، دره رود ارس در شمال، کوههای زاگرس شمالی از حدود پیشکوههای آغری ماکو و اورین خوی تا حاج عمران و ساری‏داش در غرب، سرچشمه‏های زرینه و سیمینه‏ رود (کوهستانهای قیرخ بولاغ که از حدود بانه در مرز عراق شروع و تا شرق گردنه قیدار ادامه می یابد- قسمت واقع در حدود سقز بعدها به چهل چشمه تغییر یافته است-) تا گردنه قیدار و تنگه زنجان در جنوب است.

حلقه چهارم؛ شامل ضلع شرقی: سواحل دریای خزر تا انتهای رشته کوههای قفقاز در سیازان در شرق، ضلع شمالی: رشته کوههای قفقاز، ضلع غربی: ساحل جنوبشرقی دریای سیاه، کوههای کاچکار، دره رود فرات تا حدود بغداد و ضلع جنوبی: خانقین- کرمانشاه- کوه الوند تا دشت خلج است.

به عبارت دیگر دفاع از تبریز در چهار حلقه تمرکز می‏یابد که عمق استراتژیک ایده‏آل آن تا انتهای شرقی دشت خلج (دریاچه نمک) در جنوب‏شرق، سواحل غربی خزر تا شمال باکو، رشته کوههای قفقاز، سواحل جنوب‏شرقی دریای سیاه، کوههای کاچکار، رود فرات و کوههای زاگرس میانی (تقریباً به شعاع متوسط ششصد کیلومتر از هر سمت) گسترش می‏یابد.[3]

از دست رفتن یکپارچگی عمق استراتژیک فوق‏الاشاره در سمت شمال و غرب باعث شده است که مرکزیت از تبریز به سمت جنوب‏شرق این حلقه (قزوین، اصفهان و نهایتاً تهران) انتقال یابد. خوانش عکس این موضوع چنین خواهد بود که هرگونه تغییر پایتخت به سمت جنوب یا شرق، به سرعت می‏تواند موجبات انفصال تبریز از واحد سیاسی کنونی را در پی آورد.

این موقعیت‏ کم‏نظیر تبریز باعث شده است که اغلب ارتش‏های اشغالگر بعد از اشغال شهر، از نگهداشتن آن خودداری ورزند، زیرا موقعیّت دفاعی تبریز با توجه به حلقه‏های آن، تنها در صورت سلطه بر این حلقه‏ها مفهوم می‏یابد و نگهداری آن برای اشغالگر خارجی با منشا شمال و غرب، چنانچه شامل مرزهای جنوب‏شرقی حلقه بزرگ در سمت جنوب و جنوب‏شرق (کوههای قیدار تا دشتهای ساوه و ری) نشود خطرناک نیز است.[4] بدیهی است این موضوع در ارتباط مستقیم با (بالا بودن) اعتبار و اهمیت اقتصادی- مواصلاتی-فرهنگی و بالاخره سیاسی تبریز بوده و خواهد بود.[5]

تبریز به عنوان مبدا و مقصد و نیز گذرگاه شریانهای تجاری

دشت تبریز در طول تاریخ محل عبور و مرور کاروانهای تجاری با منشا شرق و غرب بوده است. قرار گرفتن حلب، استانبول و رم به عنوان پایگاههای تمدن در غرب آن، تفلیس، قازان و سن‏پترزبورگ و مسکو در شمال آن، ری، نیشابور، بخارا، سمرقند و شهرهای چین در شرق و همدان، بغداد، قاهره، مکه و مدینه در سمت جنوب و جنوب‏غرب آن به این مهم کمک کرده است. تبریز نقطه تلاقی مسیرهای چین- آسیای میانه و ری به طرف غرب، سن پترزبورگ-تفلیس و گنجه به طرف جنوب، استانبول- ارزروم و ترابزون به طرف شرق، حلب-موصل، ارومیه و مراغه/شبستر به سمت شرق، حجاز و مصر- بغداد و سویوق‏بولاق به سمت شمال و هند- انشان (پارس) و عراق عجم (اصفهان و همدان) به سمت شمال بوده و می‏باشد. بعد از از دست رفتن مناطق جنوب قفقاز و شرق آناتولی، بویژه تغییر اتنیسیته حاکم در ایران، حوزه نفوذ سیاسی و اقتصادی شهر دستخوش تحولات منفی چندبعدی گردید که تبعات آن امروز بسیار ملموس‏تر است.[6]

تبریز به عنوان کانون جمعیت

تبریز به عنوان شهری مهم در منطقه از حدود هزار و دویست سال پیش مطرح می‏شود. اعراب دارای کرسی حاکمیت منطقه‏ای در این شهر بودند و ناصرخسرو در سفرنامه خود تصویری از شهر ارائه کرده است. اما اهمیت و توسعه شهر در دوره سلجوقی نمود بیشتری دارد و بعداً از سوی اتابکان آذربایجان، ایل‏دنیزیان و چوپانیان به پایتختی برگزیده می‏شود تا اینکه در دوره حاکمیت ایلخانان دوران طلائی خود را تجربه می‏کند. در دوره حاکمیت ایلخانان شهر تبریز با توسعه بی‏نظیر فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مواجه است. بازار شهر با دو شاخه از طرف غرب (بسوی شام‏غازان محل قرار گرفتن عمارات حکومتی) و شرق (ربع‏رشیدی و مجموعه دانشگاهی زمان) گسترش می‏یابد. خیابانهای سنگفرش به هر سو احداث می‏شوند. امنیت فوق‏العاده‏ای در تمام کشور حاکم می‏گردد و تبریز مورد توجه تجار از اقصی نقاط جهان از جمله چین و ونیز و هند و آسیای میانه و بین‏النهرین و مصر واقع شده، کلنی‏های متعددی از ونیزیها و چینیها و سایرین در برخی محلات مرکزی شهر شکل می‏گیرد. شاید بارزترین نشانه رونق شهر را در انتقال پایتخت جلایریان از بغداد به تبریز بعد از تسخیر این شهر توسط آنان می‏بینیم. در دوره تیموری نیز علیرغم اینکه تیمور پایتخت خود را در محل تولد خود سمرقند قرار داده، اما تبریز مرکز اصلی تحرکات او در تمام غرب آسیا است. با روی کار آمدن قره‏قویونلوها تبریز باز پایتخت می‏شود. قره‏قویونلوها با احداث مجموعه مظفریه در جنوب‏شرق شهر باعث رونق مسیر منتهی به آن مجموعه و ایجاد شاخه رهلی‏بازار گردیدند. سالها بعد هنگامی که آق‏قویونلوها بر قره‏قویونلوها فائق آمدند، پایتخت خود را از دیاربکر به این شهر انتقال دادند. آق‏قویونلوها مجموعه حکومتی صاحب‏آباد را در شمال شهر (حدود مسجد صاحب الامر و بازار مسگران کنونی تا «سامان میدانی») ایجاد کردند در حالیکه عمارات حکومتی قره‏قویونلوها در ششگلان قرار داشت. این موضوع باعث شد بازار باشکوه تبریز از دو سوی جدید صاحب شاخه‏های جدید شده و «باشماق‏چی‏لار بازاریِ» کنونی به سمت قاری‏کورپوسی (در مسیر ششگلان) و پل‏بازارها و «مسگربازاریِ» کنونی بر رو و آنسوی شهرچایی (در مسیر صاحب‏آباد) شکل گیرد. با شکل‏گیری دولت صفویه شهر تبریز همچنان بر روند پررونق خود ادامه داد، اما با بروز اختلافات مذهبی دولت صفویه با عثمانی و وقوع جنگها و از دست رفتن عمق استراتژیک وسیعی در غرب، روند رونق شهر با قهقرا روبرو گردید. درحالیکه جمعیت شهر در ابتدای تاسیس دولت صفویه حدود 250 هزار نفر و بزرگتر از استانبول و بغداد و با فاصله قابل‏توجهی از جمعیت تمام شهرهای دیگر ایران کنونی بود، این موقعیت در یکصد سال بعد بسیار آسیب دیده و در اواخر اقتدار این دولت جمعیت آن به کمتر از یکصد هزار نفر کاهش پیدا کرده بود. این دوره حدود دویست سال طول کشید که شامل نیمه دوم قرن شانزدهم، تمام طول قرن هفدهم و نیمه اول قرن هجدهم می‏شد. تبریز همچنین از جنگهای طولانی نادر با عثمانیان و روسها (که تازه پایشان به مرزهای شمالی ایران در قفقاز رسیده بود) و جنگهای آقامحمدخان با روسها شدیداً متاثر گردید. اما با بلایی که سر اصفهان آمده بود و فروپاشی دولتهای کوتاه‏عمر افشاری (مشهد) و زند (شیراز)، و انتخاب تهران به عنوان پایتخت از سوی قاجارها، تبریز به سبب برخورداری از مزایای ارتباطی و تجاری علاوه بر عناصر اجتماعی- فرهنگی بیشتر از پایتخت جدید دوباره و به سرعت رو به توسعه نهاد بطوریکه تا سال نیمه قرن نوزدهم (علیرغم اینکه تهران تا آنزمان پایتختی حدود هشتاد ساله بود) بزرگترین شهر کشور بود. با از دست رفتن عمق استراتژیک و منابع تغذیه‏ شهر در سمت شمال، تبریز یکبار دیگر دچار قهقرا شد اما موقعیت خود را به عنوان بزرگترین شهر کشور تنها در اواخر حاکمیت ناصرالدین شاه از دست داد و تا هشتاد سال هم به عنوان دومین شهر بزرگ کشور خودنمایی کرد. تا اینکه اصفهان از اواسط حکومت محمدرضاشاه از تبریز پیشی گرفت و در سالهای متعاقب آن مشهد و کرج نیز پیشی گرفتند و اکنون شیراز (همگی در راستای سیاستهای آمایش سرزمینی) در حال پیشی گرفتن است.

تبریز به عنوان مرکز قلمرو ملی و جغرافیایی

قلمرو (پیوسته) اتنیک-ملی منطقه‏ای است که گروه قومی مشخصی در آن زندگی می‏کنند و در مورد تبریز این منطقه شامل سرزمینهای وسیعی است که از غرب تا اعماق شبه‏جزیره بالکان و در شرق تا اعماق چین امتداد می‏یابد، از سمت جنوب و شمال اما این ژرفا متغیر بوده و از دویست الی هزار و دویست کیلومتر متغیر است که در برخی نقاط (در مورد ترکان قشقایی در جنوب و ترکان تاتار در شمال) دارای گسست‏هایی است. اما این قلمرو وسیع تقریباً هیچگاه این قلمرو ملی در قالب یک واحد سیاسی نبوده و دولتهای حاکم بر بخشهای مختلف آن، در برهه‏هایی حتی بزرگترین دشمنان یکدیگر بوده‏اند. اما آنجا که مربوط به تبریز به عنوان مرکز قلمرو ملی می‏شود؛ دولتهای ایل‏دنیزیان، اتابکان آذربایجان، چوپانیان، قره‏قویونلو و آق‏قویونلو و سه دهه نخست صفویه را خواهیم دید. در مورد ایلخانان نمی‏توان این موضوع را لحاظ کرد. زیرا لایه حاکم ایلخانی از مغولها تشکیل می‏شد. همچنین شهر تبریز در زمان حاکمیت تمام دولتهای فوق‏الاشاره برخوردار از مرکزیت نسبی جغرافیایی قلمرو نیز بوده است. میل دولتهای قره و آق‏قویونلو و صفوی به گسترش قلمرو در جهت شرق و جنوب، علاوه بر وجود سدی محکم در غرب (عثمانی) و شمال (قیزیل اوردا و بعدها روسها) می‏تواند متاثر از ضعف حلقه دفاعی جغرافیایی و عدم تراکم جمعیت مسکون در جهت شرق و جنوب‏شرق بوده باشد. اما پیشروی در اعماق کویرها و بیابانهای فلات ایران همواره بسان تله‏ای برای این دولتها عمل کرده است. زیرا هم تنوع قومی در قلمرو را موجب گردیده[7] و هم مرکزیت جغرافیایی را از پایتخت سلب نموده است.

تبریز به عنوان یک کانون فرهنگی و شهرنشینی

با نگاهی به گذشته تبریز متوجه می‏شویم که این شهر همواره یکی از کانونهای اصلی بسط فرهنگ و تفکر و مظاهر تمدن بومی و غیربومی در جغرافیای ایران بوده است. همانطور که عامل موقعیت باعث رونق و تبدیل تبریز به کانون جمعیت و میزبانی کرسی پایتختی گردیده، تمرکز جمعیت نیز باعث ایجاد امکان ارتباطات گسترده اجتماعی شده و بعضی از جلوه‏های اخلاقی مختص مردم این شهر نیز در همین راستا ناشی از دوره‏های طولانی اقتدار شهر و فرهنگ شهرنشینی آن باید تفسیر شود. صدها سال میزبانی کرسی پایتخت بر قلمرویی وسیع صد البته در تکوین و شکل‏گیری خصائل مردم این شهر و حتی منطقه اطراف آن موثر بوده است.

شهرت تبریز به عنوان شهر اولینها در ایران نه صرفاً بدلیل نزدیکی به اروپا، بلکه جمعیت بالای آن که دارای تمام مظاهر مدنی بود و همچنین تراکم بالای جمعیت در منطقه متبوع خود بود. چه امروزه نیز شهرهایی همچون اسکو، شبستر، مراغه، خوی، ارومیه و اردبیل و حوزه‏های پیرامونی آنها از مهمترین منابع تغذیه فرهنگی و ذهنی تبریز هستند.

با نگاهی به تاریخ تبریز متوجه ماهیت تغذی گری این شهر در تمدن بشر می شویم که بسیار فراتر از محدوده خود، حتی فراتر از مرزهای متغیر کشور متبوعش در طول تاریخ، باعث آبادانی، عمران و توسعه هنر در بلاد مختلف گردیده است. به عبارت دیگر تبریز، از جمله شهرهای جهان است که نقش مادر شهری را بر دوش داشته و آن را با موفقیت به انجام رسانیده است. همانگونه که مکتب اول و دوم هنری تبریز، راهگشای مکاتب هنری دیگر ایرانی بوده، تاثیر غیر قابل اغماضی که معماری، هنر، گاسترونومی و کتابت عثمانی از هنرمندان تبریزی گرفته است چراغ راه توسعه مکاتب عثمانی بوده و طلیعه های این تاثیر شعاع وسیعی از آسیای میانه تا شبه جزیره بالکان، مصر، حجاز، عراق و هند را شامل می شود.[8]    

نتیجه

شهرنشینی و صعود یک شهر به جایگاه میزبانی کرسی پایتختی و مرکزیت قلمرویی و آمریت بر شهرهای متعدد، جایگاه ایده‏آل هر شهر می‏باشد. ضمن اینکه این موضوع از عناصر و عوامل دیگری مثل مدت میزبانی پایتختی، وضعیت کنونی، حوزه اقتدار و سلطه، نوع اقتدار و ... متاثر است. در نگاه موردی به تبریز متوجه می‏شویم که این شهر علیرغم وجود قرائن متقن بر مدنیت در نقاط مختلف شهر فعلی (مثل محوطه گؤی‏مسجد، موزه عصر آهن، بازار، قره‏ملک و ...) و اطراف نزدیک آن از جمله تازاکند، خلجان، سهلان و باسمنج، ماهیت شهری و قابل توجه خود را در دوران بعد از اسلام و حدود قرن سوم هجری به بعد یافته است. وجه تسمیه تبریز دقیقاً مشخص نبوده و با تعابیر متعددی از «تب+ریز»، «تومریس»، «تاورژ» و «توریز» یاد شده است. نام این شهر در اسناد مربوط به دو قرن اخیر بصورت توریز نیز نوشته شده و از سوی برخی از مردم منطقه بصورت تربیز نیز خوانده می‏شود.

تبریز در دوره های ایل‏دنیزیان، اتابکان آذربایجان، ایلخانیان، چوپانیان، جلایریان، قره‏قویونلو، آق‏قویونلو و صفویه به مدت جمعاً بیش از 400 سال به عنوان پایتخت قلمروهای مربوطه بوده و در دوره‏های تیموری و قاجاری نیز مورد توجه ویژه قرار داشته و مخصوصاً در دوره سلسله اخیر، ولیعهدنشین کشور بوده است. اقتدار، رفاه و شکوه تبریز همواره متاثر از عمق استراتژیک جغرافیایی، تغییرات راههای مواصلاتی اصلی جهانی (بویژه بین چین و هند به اروپا) و ترکیب جمعیتی اتنیک قلمرو دولت متبوع خود بوده و است.

در واقع منطقه آذربایجان امروز نیز جزو استراتژیک‏ترین مناطق جهان می‏باشد که مرکز آن تبریز نیز صد البته متاثر از این موقعیت بسیار ویژه است. نگارنده در کتاب «تبریز؛ مادرشهرها» و نیز «ایرانین قوزئیینده ...»[9] به این مهم به تفصیل پرداخته‏ام.

در بیان شکوه و بذل تبریز همین بس که ارباب هنر و پیشه تبریزی در سراسر جهان متمدن آثار بسیار مهم و الگویی از خود بجا گذاشته‏اند. هنر و تبحر تبریزیها در عرصه‏های مختلف، مرزهای تبریز و آذربایجان را پشت سر گذارده، زینت‏بخش آنروز و آبروی تاریخی امروز شهرهایی همچون اصفهان، قزوین، یزد، مشهد، تهران و ... می‏باشد. اما این آثار به ایران محدود نبوده است. آثار تبریزیها استانبول، سمرقند، بورسا، مکه، بغداد، قاهره، باکو، ایروان، تفلیس، و ... را نیز مزین نموده و از مشهورترین مراکز مدنی و مادر تمدن در جهان بشمار می‏رود.[10]

امروز که در سایه پیشرفت علوم جامعه‏شناسی و روانشناسی، ریشه خصائل ملی و محلی، در گذشته افراد و جوامع جستجو می‏شود، شاید بهتر می‏توان به تصویری درست از فرهنگ و هنجارهای حاکم در مادرشهر (تبریز) دست یافت. از همین منظر همچنین می‏توان تبعات قرنها احتشام و منسوبیت به موثرترین عنصر در دولت و ملت را در همین خصائل و هنجارهای خاص ردیابی نمود. طرز نگاهی که به سلاطین و پادشاهان حاکم بر کشور از تبریز، فرصت دیدن واقعیتها برخورد فارغ از ملاحظات عصبی را به آنها می‏داد، به هر ترتیب یا متاثر از جو فرهنگی حاکم بر شهر بوده یا بر جو فرهنگی مزبور اثر گذاشته و در تکامل یکدیگر موثر بوده‏اند.

نکته حائز اهمیت دیگر در خصوص تبریز و البته آذربایجان در مورد نقش آن در تکوین فرهنگ، سیاست و اقتصاد در ایران در چگونگی و سطح تعامل تاریخی آن با چهار جهت اصلی خود بوده است: «به همین ترتیب می‏توان گفت که تعامل آذربایجان با شمال (گنجه، تفلیس، ایروان و باکو) و غرب (موصل، بغداد، ارزروم، دیاربکر، ترابزون، قونیه و استانبول) همیشه یکطرفه و به ضرر آذربایجان نبوده است. اگر آذربایجان با نیروی انسانی خبره و نخبه خود در طول تاریخ مقاصد فوق‏الاشاره را تغذیه کرده است، در خصوص مظاهر تمدن و اندیشه مدیون این دو جانب خود بوده است. این نکته در خصوص پیرامون شرق و جنوب نه تنها صادق نیست، بلکه به نظر می‏رسد با مقاومت در مقابل اِعمال اکتسابات مدنی-فرهنگی با منشاء غرب و شمال، به این آرمانها آسیب رسانده‏اند». (داغسر، 1399، ج 2، ص 85).

امّا؛ در ادامه روند ملت‏سازی با پروژه انگلیسیها در ایران در دو قرن پیش (مشخصاً یکصد سال اخیر که ماهیت اتنیک حاکم به فارسها انتقال داده شد) شاهد لبه تیز سیاستهای آمایش سرزمینی مرکز به ضرر تبریز و حتی تمام آذربایجان هستیم. باید توجه داشت که هدایت افکار عمومی در ایران به صورت دور کردن از عناصر فرهنگی آذربایجان و تبریز به ضرر تمام ایران نیز بوده است. نگارنده این نکته مهم را در اثر خود به این شکل تلخیص کرده است: «در میان تمام همسایگان ایران، تنها ترکیه/عثمانی و روسیه/شوروی بودند که قائد به پایتخت‏های ملی بودند و سایرین تحت کنترل استعمارگران اغلب انگلیسیها بودند. نادیده گرفتن عنصر ترک موجود در جامعه و تاریخ و عنصر عرب در باورهای مذهبی ایرانیان (مهمتر از اقلیت عرب ساکن در جنوب و جنوب‏غرب کشور)، حاکمیت مرکزی را با شکافی بزرگ در گذشته خود مواجه می‏ساخت که با خیز از روی آن به برهه‏ای از تاریخ در دو هزار و پانصد سال پیش می‏رسید. این طرز نگاه نیز وی را از تحلیل واقعنگرانه محروم می‏ساخت و اساساً باعث اشتباهات متعدد و بروز توهم در بخشی از جامعه و سرخوردگی بغرنجی در بخش دیگری از آن میشد. از سوی دیگر اصرار به ندیدن تنها همسایه فاعل با مشترکات زیاد فرهنگی و اصرار به نگاه مستقیم به غرب با نادیده گرفتن دستاوردهای فرهنگی-مدنی ترکیه، امکان استفاده از تجارب دولتی که دستاوردهای غربی را قبلاً با واقعیات فرهنگی و اجتماعی جامعه خود تطبیق داده و مورد استفاده قرار میداد، محروم میساخت. تحقیر دموکراسی غربی توسط محمدرضا را در همین راستا می توان تفسیر کرد. دموکراسی آمریکایی و غرب اروپا البته هیچگاه چیزی نبود که در ایران قابل اجرا باشد یا حتی حائز پایگاه اجتماعی شود اما حداقل با وجود شوروی در همسایگی و دینامیکهای اجتماعی غیرهموژن ایران و تبعیضها و ناراحتیهای بزرگ موجود در جامعه، اصرار در استبداد توسط حاکمیت مرکزی (حتی برای خدمت میسیونها) فاقد توجیه می‏نمود. محمدرضا هرچند در مقاطعی به راهکارهای عوامفریبانه دموکراتیک توسل نمود اما به نظر می‏رسد باورهای توهم‏بارش او را از تصمیم نهایی صحیح باز داشته است». (داغسر، 1399، ج 2، ص 205)

پایان کلام را با سه شعر، یکی مندرج در محراب مسجد مجموعه یشیل بورسا مربوط به سازندگان تبریزی آن و دیگری شهریار سخن ترکی و فارسی، محمدحسین شهریار خواهم آورد:

پنداشت ستمگر این ستم با من کرد          بر گردن او بماند و بر من بگذشت[11]

شهر تبریز است و پیر روزگار                   سرگذشت او بهین آموزگار

شهر تبریز است و مهد انقلاب                 آشیان شیر و شاهین و عقاب.

منابع:

1-     اینالجیق، خلیل و گؤک بیلگین، طیب، استانبول و فتح آن، ترجمه علی کاتبی، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، 1373

2-     پورپیرار، ناصر، دوازده قرن سکوت، تهران، نشر کارنگ، 1379، ج 1

3-     داغسر، رسول، تبریز مادرشهرها؛ نقش خبرگان حِرَف و نخبگان علوم تبریزی در عمران و آبادی سایر شهرها و کشورها، تبریز، نشر نباتی، 1395

4-     دلاوران گمنام ایران در جنگ با روسیه تزاری، ژان یونیر، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران، نشر زرین، 1368

5-     دورانت، ویلیام جیمز، مشرق زمین، مترجمان: احمد آرام، ع. پاشاینی و امیرحسین آریان پور، تهران، نشر علمی و فرهنگی، 1376

6-     کاوندی کاتب، ابولفضل، مقاله «جایگاه پایتخت در استراتژی مدیریت سیاسی فضای کشورهای جهان، با تاکید بر ایران، -پژوهشهای جغرافیای انسانی، دوره 54، شماره 4، زمستان 1401

7-     لرد کرزن، ایران و قضیه ایران، ج 2، ترجمه غلامعلی ویحد مازندرانی، تهران، موسسه علمی و فرهنگی، 1367

8-      ماسکارلا، دکتر اسکار وایت، دروغی که بزرگ شد؛ جعل آثار باستانی ایران و کشورهای همجوار، ترجمه صمد علیون، تبریز، نشر ترجمه حسنلو، 1998

9-     میرحیدر، دره، مبانی جغرافیای سیاسی، تهران، نشر سمت، 1381

10-  قربانی، محمود؛ زندگی و آثار معمار علی تبریزی، تبریز، 1399، نشر نباتی

11- هابسبام، اریک، صنعت و امپراتوری، ترجمه عبدالله کوثری، تهران، نشر ماهی، 1387

12-   Ayşegül Kılınç, Seçili Başkentlerin Kent Planlama Öyküsü: Ankara, Brasilla, Canberra, İslamabad, Washington DC, 21 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Aralık 2013

13-  Child, Gordon, Tarihte Neler Oldu?, Çevirmen: Mete Tuncay ve Alaaddin Şenel, İstanbul, Alan Yayınları, 1998

14-   Çınar, Tayfun, Dünyada ve Türkiyede Başkentlik Sorunu, Ankara, Mülkiyetler Birliği Vakfı Yayınları, 2004

15-   Huot, Jean Louis, Kentlerin Doğuşu, Çevrimen: Ali Bektaş Girgin, Ankara, İmge Yayınevi, 2000

16-   Jahn, Karl, Doğu ile batı arasında bir Ortaçağ kültür merkezi: Tebriz, Çevirmen: İsmail Aka, İstanbul, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1971, Cild: 4

17-   Kılınç, Ordu Ün. SBA. Dergisi, Aralık 2013

18-  Şenel, Alaaddin, Siyasal Düşünceler Tarihi, Ankara, Teori Yayınları, 1986