پی‎نوشتها:

(*) موضوع این مقاله، یکی از موضوعات بکر دارای ارزش پژوهشی بالا می‎باشد و امیدوارم برای عزیزان میهن‎دوست و علاقه‎مند منشاء خیر شود و شاهد اقداماتی از این دست در جهت تحقیق، شناسایی و معرفی قابلیتهای سایر شهرهای زیبای خود باشیم.

1-       دلاوران گمنام ایران در جنگ با روسیه تزاری، ژان یونیر، صص: 682- 681

2-      همان، صص: 683- 682

3-      نگاه کنید به ایران و قضیه ایران، ص 200 به بعد. سیروس سعدوندیان با استناد به دفاتر حکومتی جمعیت تخمینی تهران را در همین سالها حدود 280 هزار نفر نوشته است. از این داده‎ها ضمناً نوسان شدید جمعیت در مدت کمی بیش از نیم قرن (1890- 1833 میلادی) به ضرر تبریز مشهود است که یکی از علل اصلی آن همان تبعات قراردادهای گلستان و ترکمنانچای می باشد. سعدوندیان، آمار سال 1301 شمسی (1922 میلادی) یعنی حدود 30 سال بعد را به صورت دقیقتر و 196255 نفر آورده است. (عدد ابنیه، شمار نفوس از دارالخلاف تا تهران 1311- 1231 خورشیدی، سیروس سعدوندیان، ص 260) دکتر محمدقلی مجد، علت این امر را به قحطی بزرگ آن سالها نسبت می‎دهد. این قحطی که از سوی انگلیسیها به آن دامن زده شد و احتمالاً بخشی از نقشه تغییر رژیم در ایران بود موجبات مرگ میلیونها ایرانی را فراهم آورد و این در حالی اتفاق افتاد که هندوستان مستعمره انگلیس و حتی بین‎النهرین تحت اشغال انگیس مملو از مواد غذایی بود ولی انگلیس با خروج روسیه از صحنه ایران بدنبال انقلاب اکتبر 1917 به سرعت شروع به جایگزینی مهره‎های ماسونی خود در نقاط حساس این کشور نموده و از انتقال مواد غذایی به آن ممانعت به عمل می‎آورد. نگاه کنید به: قحطی بزرگ، دکتر محمدقلی مجد

4-      پروفسور سیدآقا عون‎الهی به نقل از شهاب‎الدین تکین‎داغ (Yavuz'un İran seferi) تعداد این صنعتگران را 1700 نفر آورده است. اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی؛ پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 138

امّا خیلی از تاریخ‎پژوهان از جمله بلال دده‎یف، توفیق نجفلی و رمضان اوسلو این رقم را بصورت 3000 نفر آورده‎اند.

Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire, Bilal Dedeyev- Tofiq Necefli ve Ramazan Uslu, p. 329- 340

ضمناً در برخی از مأخذ به پخش شدن تعدادی از این مهاجران در اقصی نقاط امپراتوری عثمانی اشاره شده است. به عنوان مثال روبرت مانتران از برده شدن 700 خانواده از سفالینه‎کاران تبریزی به ازنیک خبر می‎دهد. نگاه کنید به «تاریخ معماری عثمانی، گادفری گوریون، ص 332

5-      تاریخ معماری عثمانی، گادفری گوریون، ص: 266

6-      جمعیت استانبول قبل از فتح و در برهه‎های مختلف از صدها هزار نفر تا حدود یک میلیون تخمین زده شده است. لیکن تاریخ‎پژوه مشهور ترک، پروفسور خلیل اینالجیق، ضمن اشاره به منابع مختلف و برآوردهای تخمینی آنها به نقل از jacoby in byzantion می‎نویسد: « در عهد روم شرقی جمعیت استانبول و گالاتا با هم هیچگاه از 400 هزار درنگذشته است». استانبول و فتح آن، خلیل اینالجیق و م. طیب گؤک بیلگین، صفحه 114

7-      پروفسور خلیل اینالجیق به نقل از فرانتز می نویسد: «قبل از شروع محاصره، بسیاری از اهالی شهر از آنجا گریخته بودند و دیگران در مدت غارت، خود را پنهان ساخته یا به گالاتا فرار کرده بودند. افراد اخیر و زندانیان فدیه‎پرداز نخستین جمعیت یونانی شهر را تشکیل دادند که آمار (تحریر) سال 1455 عده آنان را اندک نشان می‎دهد. استانبول و فتح آن: صفحه 8

8-      همان، ص 83

9-      همان: صص 8 و 9

10-    «مطابق آمار 1455، بسیاری از مهاجران مسلمانی که از قوجا‎ائلی، ساروخان، آیدین، بالی‎کسیر و غیره کوچانده شده بودند به طور دسته‎جمعی فرار کردند و به جای آنان مهاجرانی از تکیرداغ و چورلو نشانده شدند.... به گزارش آشیق پاشازاده، یکی از دلایل فرار یا بازگشت مهاجران اجباری نیز، علاوه بر مشکلات عمومی زندگی در شهر ویران شده، محققاً سعی سلطان در برقراری «مقاطعه» بر خانه‎های ایشان بوده است».  همان: صص 84 و 83

11-    همان، ص 83

12-    دومین شهری که در این مورد جلب نظر می‎کند قاهره است که سلطان سلیم تعداد 600 خانوار (به عقیده پاشازاده 800 خانوار) از این جرگه را با خود به استانبول برد ولی آنها در زمان جلوس سلطان سلیمان قانونی بر تخت با اجازه وی به مملکتشان بازگشتند. نگاه کنید به «تاریخ معماری عثمانی»، گادفری گوریون، ص 332

13-   اینها نیز به نوبه خود نقش مهمی در پیدایش رنسانس و پیشرفتهای علمی اروپا ایفا نمودند. نگارنده

14-   نگاه کنید به؛ اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، صص89 و 203

15-   «استانبول (آمار مربوط به سال 1477): تعداد خانوار مسلمان 8951، غیرمسلمانان: 1852 خانوار. گالاتا: مسلمان: 535 خانوار و غیرمسلمان: 986 خانوار. این جمع سربازان، طلاب مدرسه و بردگان را دربرندارد. بارکان این عده را یک پنجم تخمین می زند و خانوار را پنج نفر فرض می کند و جمعیت را (در سال 1477) حدود 100000 می داند.» استانبول و فتح آن، خلیل اینالجیق، صص 88 و 89. در جای دیگری ضمن پرداختن به زلزله سال 1509 استانبول، جمعیت شهر قبل از زلزله 160000 نفر عنوان شده است. منبع: اینترنت

16-    استانبول و فتح آن: صفحه 90

17-   «خاصه» در لیتراتور عثمانی، مترادف با واژه royal فرنگی و در مفهوم سلطنتی و شهنشاهی بکار می رفت. مثل Has oda و sermimaran-ı hassa و ...  - نگارنده

18-   نگاه کنید به: اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 251 و Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire، ص 333

19-    شهرامینی مقامی در عثمانی بود که تعمیر و نگهداری ابنیه دولتی و کاخهای استانبول و خرید برای انها را بر عهده داشته است. منبع: اینترنت

20-    اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 251 و Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire، ص 333

نام کامل او علاالدین علی عجم بوده و در مقاله Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire به آن به صورت نسبتاً مفصلی پرداخته شده است.

21-    “Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire” ص: 330.

حسین ارسلان سند مذکور را به ترکی جدید ترجمه و در کتاب خود به نام “XVI yüzyılda Osmanlı toplumunda yönetim, nüfus, iskan, göç ve sürgün”مورد استفاده قرار داده است.

22-   تاریخ معماری عثمانی، به نقل از اونسال (معماری ترکی- اسلامی، ص: 96) از این مسجد با عنوان شفاءالدین نامبرده شده است. تاریخ معماری عثمانی، ص: 240

23-   Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire ص: 334

24-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 260. شاید در اینجا یادآوری این نکته بجا باشد که تصاویر و مینیاتورهای نقاشی شده از سوی کمال‎الدین بهزاد استاد بزرگ و نامی نقاشی در مدت بیست سال حضور او در تبریز به دستور شاه اسماعیل و به عنوان رئیس کتابخانه دربار، در سال 973 ه. ق (1566- 1565) به همراه هدایای دیگری از سوی شاه طهماسب و به واسطه شاه قلی استاجلو به استانبول برده شده و به سلطان عثمانی تقدیم شده است. (همان، ص 255) بخش بزرگی از این اثر امروز در موزه متروپولیتن نیویورک می‎ باشد. نگارنده

25-   همان،  ص259

26-   همان، (اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی)، ص 258

27-   همان، صص 244- 243

28-   همان، ص 251

29-   همان، ص 61 به نقل از تاریخ اولجایتو، ص 47- 46، «میرخوند، از آن دسته از صنعتگران تبریزی که توسط تیمور به سمرقند انتقال داده شدند به عنوان «صنّا» و «محترفه»، شرف الدین یزدی «اصناف ... پیشه‎وران»، خوندمیر «محترفات»، میرخوند «اهل حرفه» نام برده است».( همان، ص 61 به نقل از ظفرنامه: ص 290، روضه الصفا، جلد 4: ص 566 و ...) «علیرغم زیادی تعداد صنعتگران، احتیاج مبرمی به نیروی ماهر احساس می‎شد».( همان، ص 62)

30-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص: 259

31-   استانبول و فتح آن، ص 84

32-   همان، ص 91

33-  نگاه کنید به «تحولات ایران در عصر صفوی، محمد کریم یوسف جمالی، ص: 512

34-  Erken Osmanlı Devrinde Tebrizli Usta Gruplarının İzi Nasıl Sürülmeli?”, Yrd. Doç. Dr. Mustafa Beyazıt, Pamukkale Üniversitesi- Denizli, Journal of History Studies, Volume 6, Issue 3, April 2014

35-  “Siyasi- Kültürel İlişkiler Çerçevesinde Tebrizli Çini Ustaların Anadolu Yolculuğu (1419- 1433), Mustafa Çağan Keskin, Belleten, 279, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013

36-   Zeki Sönmez, “Başlangıcından 16. Yüzyıla kadar Anadolu Türk- İslam Mimarisinde Sanatçılar, Türk Tarih Kurumu, ankara, 1989, s. 423- 451

37-  Yıldız Demiriz, “Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Erken Devir (1300- 1453), Kültür Bakanlığı, Ankara, 1979, s. 330 vd.

38-  Nurhan Atasoy- Julian Raby, “İznik Seramikleri”, Alexandria Press, Singapur ve Londra 1989, s. 83

39-   Gülru Necipoğlu, “From International Timurid To Ottoman, A Change of Taste In Sixteenth Century Ceramic Tiles” Muqarnas, Volume 7, Leiden- E.J.Brill 1990, s. 136- 170 (136- 137)

40-   «ردپای گروههای کاردان تبریزی را در دوره‎های نخست عثمانی چگونه باید پی گرفت؟»، دکتر مصطفی بیازیت، مجله مطالعات تاریخی (فوق‎الذکر)، ص 47

41-   همان، صفحه 48

42-   همان، صفحه 48، نگاه کنید به «تاریخ آشیق پاشا زاده»، به کوشش: آتسیز، انتشارات وزارت آموزش ملی، استانبول، 1992، ص 168

43-  «مجموعه یئشیل -1424- 1419- که با هدف سازه پرستیژ دولت عثمانی ساخته شد، بدلیل وجود کتیبه‎های بانی –سلطان محمد چلبی-، معمار –حاجی ایواز پاشا-، استادان کاشیکار –محمد مجنون-، خطاطی –الیاس علی/علی نقاش- و چوبکار –حاجی علی بن احمد تبریزی- صاحب جایگاه ویژه‎ای در هنر عثمانی است. این اساتید با ساخت مجموعه یئشیل، هم هنر و هم نام خود را ماندگار ساختند.» ردپای گروههای کاردان تبریزی را در دوره‎های نخست عثمانی چگونه باید پی گرفت؟، دکتر مصطفی بیازیت، صفحه 46

44-  همان، صص 48 و 49 ، کتیبه‎های مربوط به تزئین‎کاران کاشی در مجموعه موجود است. اولین اینها نیز کتیبه‎ای با الفبای عربی است که داخل قاب مستطیل شکل زرد رنگ واقع در سرستونهای گوشه‎های محراب قرار گرفته و روی آن عبارت «عمل استادان تبریز» منقش است. در طرف متقارن کتیبه نیز، بیت شعری است که احتمالا ناظر بر مذلت حمله تیمور است.

45-  همان، ص 49

46-   «ردپای گروههای کاردان تبریزی ...؟» (فوق‎الذکر)، ص 50

47-  همان، ص 52

48-  همان ص 52 به نقل از:s. 459- 460  Keskin, a. g. M

49-   همان، ص 53

50-   همان، ص 54

51-   همان، ص 55 به نقل از: Necipoğlu, a. g. m., s. 137

52-   همان، ص 54

53-  همان، ص 54

54-  عضو هئیت علمی گروه تاریخ دانشگاه الزهراء تهران

55-  مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دکتر نزهت احمدی، صص: 30- 17

56-   چکیده مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، چکیده مقاله دکتر شفقی، صص: 79-78

57-  مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دکتر نزهت احمدی، صص: 30- 17

58-  اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 200

59-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص:244

60-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرک‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دکتر سیروس شفقی؛ عضو هیئت علمی گروه جغرافیا دانشگاه اصفهان، ص: 544

61-   مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دکتر نزهت احمدی، ص: 25

62-   عضو هیئت علمی گروه جغرافیا دانشگاه اصفهان

63-   مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دکتر نزهت احمدی، ص: 21

64-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص: 244

65-   سفرنامه شاردن، جان شاردن، ج 4، ص: 1547

66-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرک‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دکتر سیروس شفقی؛ صص: 545- 544

67-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرک‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دکتر سیروس شفقی؛ ص: 542

68-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرک‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دکتر سیروس شفقی؛ صص: 551- 537: «ناامنی و کشت و کشتارهای بزرگ باعث گردید که این شهر حداقل با نیم میلیون جمعیت کم‎کم از رونق افتاد و وسعت خود را از دست داد بطوریکه در عصر ناصرالدین‎شاه جمعیت شهر به 50000 نفر تقلیل یافت... عباس‎آباد از سال 1320 شمسی به بعد با توسعه شهر اصفهان رشد یافت و به منطقه مسکونی تبدیل گردید ... ولی از تجار تبریزی در آن دیگر خبری نیست».

69-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 244

70-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دکتر نزهت احمدی، صص: 30-17

71-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرک‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دکتر سیروس شفقی؛ ص: 543

72-   «در نوشته‌های غربی، ویژگی‌های شیوه‌ اصفهانی با عنوان شیوه‌ صفوی، افشاری، قاجاری و زند آمده است. ... پسرفت کامل (سبک مذکور) از زمان محمدشاه آغاز شد. از آن زمان به بعد، دیگر شیوه‌ای جانشین شیوه‌ اصفهانی نشد و با وجود تلاش‌هایی که برای حفظ رشته‌ معماری در ایران شد، دیگر معماری آن سیر و روند تکاملی پیشین را پی نگرفت. ویژگی‌های این شیوه چنین است: ١- ساده ‌شدن طرح‌ها، در بیشتر ساختمان‌های این دوره، فضاها یا چهارپلو (مربع) هستند یا مستطیل؛ ٢- در شیوه‌ی تبریز با به ‌کارگیری هندسه‌ای قوی، طرح‌های پیچیده‌ای ساخته شد اما در شیوه‌ اصفهانی، هندسه‌ ساده و شکل‌ها و خط‌های شکسته بیشتری به‌کار رفت؛ ٣- در نهرنگ ساختمان‌ها، نخیر و نهاز (پیش‌آمدگی و پس‌رفتگی) کمتر شد، ولی پس از رواج این شیوه، ساخت گوشه‌های یخ در ساختمان رایج‌تر شد؛ ٤- پیمونه‌بندی و بهره‌گیری از اندام‌ها و اندازه‌های یکسان در ساختمان دنبال شد؛ ٥- سادگی طرح‌ها در بناها هم آشکار بود. ... نیارش تنگی زمان و کم‌شدن معماران چیره‌دست در این شیوه، کیفیت ساختمان‌سازی را بسیار پایین آورد. دیگر همانند گذشته، ساختمان‌ها را پایدار و ماندگار نمی‌ساختند. یکی از ویژگی‌های نیارشی در معماری ایران این بود که معماران ما همواره به نشست ساختمان در روند ساخت و اثر آن بر نماسازی توجه می‌کردند؛ زیرا همان‌طور که می‌دانیم ساختمان به‌مرور زمان نشست می‌کند. در شیوه‌ی رازی زبوه و نما (سفت‌کاری و نازک‌کاری) با هم انجام می‌شد؛ یعنی کار به‌شکلی «همچین» ساخته می‌شد و برای اینکه ساختمان یک‌دست نشست کند، زبره را با نما به‌ طور هشت (برآمد) و گیر (گود و فرورفته) یا با هم چفت ‌و بست می‌کردند. اما در شیوه‌ی تبریز، چون در ساختن شتاب داشتند، زبره و نما جداگانه ساخته می‌شد. این روش در شیوه‌ اصفهانی نیز پیگیری شد و شاید از دید فنی روش درست‌تری هم بود. همچنین، در این شیوه، همه‌ گونه‌های تاق‌ها و گنبدها به‌کار برده شد. گنبدهای گسسته‌ میان‌تهی در بیشتر ساختمان‌های این شیوه دیده می‌شود.» معماری مساجد در دوره صفویه، مریم حیدری، از اینترنت. خانم حیدری احتمالاً به سهو، بجای «سبک تبریز» از «شیوه‎ی آذری» (؟!) استفاده نموده است! در حالیکه چنین واژه‎ای اصلاً مربوط به دوره پهلوی و به عنوان کد رسمی بجای واژه ترک، ترکان آذربایجان ابداع گردیده است. بدلیل کمبود منبع مجبور به استفاده از این گونه داده‎ها شده‎ایم.

73-   مساجد شیخ لطف الله، امام، جارچی، آقانور، ملاعبدالله، سرخی، مقصودبیک، بازار قیصریه، سماورسازها، زرگرها، تفنگ سازها، مقصودبیک، سرای لله بیگ و بازار کاشان، عمارت عالی قاپو، پل الله وردی خان، پل خواجو، کاخ هشت بهشت، کاخ چهل ستون، خیابان چهارباغ، کلیسای وانک، حمام جارچی، دردشت، ساری تقی (یا سارو تقی) و حمام فین در کاشان، سد قهرود، کاروانسرای عباسی و ... به فرمان و زیر نظر شاهان صفوی و با نقش پررنگ اهل تخصص و هنر تبریزی آفریده شدند. به جز آتشکده و پل شهرستان، بقیه آثار باستانی این شهر نیز (مثل تالار تیموری یا منار جنبان) مربوط به سلجوقیان، ایلخانان و قاجار می‎باشد. نگارنده

74-    نگاه کنید به «تاریخ بیست ساله ایران» اثر حسین مکی، «از قاجار به پهلوی» و «قحطی بزرگ» اثر محمدقلی مجد، «فراماسونری در ایران» از اسمائیل رایین و ...

«از سوی دیگر تسلط مطمئن به منابع نفت و جغرافیای استراتژیک آن و به حاشیه راندن آن قسمت از جغرافیای قومی با معرفه های متفاوت اجتماعی و هوشیار به وقایع سیاسی برای همیشه جهت اعمال کنترل کامل و مطمئنتر و کم هزینه تر، جزو پایه های اصلی سناریویی بود که در غیبت شوروی تازه انقلاب کرده توسط عوامل رویاهای آنگلوساکسونی به سرعت به مورد اجرا گذاشته شد. بطوری که برای پیشبرد سریع و مطمئن برخی امور، اقداماتی به انجام رسید که به بهای جان میلیونها انسان تمام شد.» 500 سال فرسایش زمان در چالدران، رسول داغسر، ص 109

75-   نگاه کنید به نقش فراماسونها در تاریخ معاصر ایران، حسین ملکی، مخصوصاً صص: 333- 280

«امپریالیسم انگلیس که با گسترش این مکتب خیانت، عنکبوت‎وار برای شکار عناصر سفله و زبون‎مایه، به تنیدن تارهای دام‎گستری در جامعه ایرانی پرداخته بود، فرومایگان بسیاری تربیت کرد و پست‎ترین این مزدوران را در اساسی‎ترین ارگان‎های دولتی و رفیع‎ترین مقامات درباری گماشت و همراه ذخایر زیرزمینی و منابع طبیعی، شرف و فضیلت ملی و هویت انسانی و معنوی ایرانیان را نیز به غارت برد!» همان، ص 388

76-   شهر ری از قدیم‎الایام به سبب قرار گرفتن بر روی شاهراه اصلی ابریشم، یکی از شهرهای مهم منطقه بوده است. این شهر مخصوصاً بعد از انتخاب به عنوان پایتخت از سوی ارطغرل سلجوقی شاهد رونق بی سابقه در قرن دوازدهم میلادی بود. نگاه کنید به «گزیده تاریخ تهران» اثر سیدحسین حجت بلاغی. برج طغرل به عنوان یادگار این دوران، امروز در گوشه‎ای از شهر در میان کوچه‎های بی‎ریخت، بی‎اعتنا مانده و آخرین بار که اینجانب در شهریور ماه سال 1392 قصد دیدار از آنجا را داشتم و البته موفق به ورود نشدم یک افغانی نگهبانی آن را بر عهده داشت.

77-   «گزیده تاریخ تهران»، سیدحسین حجّت بلاغی، ص: 11

78-   «تبریز در آنزمان ... از حیث وسعت و کثرت جمعیت اولین شهر ایران محسوب می شد و سفرای دول اروپایی در تبریز به سر می برند در صورتیکه تهران پایتخت کشور بود... تبریز نسبت به تهران یک شهر متجدد بشمار می آمد و مردم تبریز از ازمنه قدیم با اروپائیان محشور بودند... دکتر بارنز انگلیسی که در سال 1833 میلادی و پنج سال بعد از انعقاد عهدنامه ترکمانچای در ایران سیاحت کرد نوشته که جمعیت شهر تهران بیست و پنج هزار نفر است ولی تبریز بنا بر نوشته همان جهانگرد انگلیسی چهارصدهزار نفر جمعیت داشته است.» دلاوران گمنام ایران در جنگ با روسیه تزاری، ژان یونیر، ص 682- 681. «جمعیت آن (اواسط دهه دوم قرن بیستم میلادی) هفت‎میلیون و ششصدوپنجاه هزار نفر و دارای نود و نه نقطه شهری است... جمعیت تهران پایتخت حدود 350000 نفر، تبریز ولیعهدنشین 300000 نفر، اصفهان 80000 هزار نفر، مشهد 70000 نفر و ...» «ایران و قضیه ایران»، لرد کرزن: ص 200 به بعد

79-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 66

80-   منطقه مرکز و غرب ایران کنونی شامل استانهای کرمانشاه، ایلام، همدان، لرستان، اصفهان، مرکزی، قم و فارس در گذشته با نام عراق عجم خوانده می‎شده است. نگارنده

81-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 91. بعد از فتح استانبول توسط مسلمانان نام «روم قاپیسی» به «اسلامبول» یا «استانبول قاپیسی» تغییر یافت. جا دارد از زحمات شهرداری در خصوص بازسازی و تعمیر این دروازه‎ها و مخصوصاً اقداماتی که علیرغم برخی نامهربانیها منجر به خواهرخواندگی دو شهر تبریز و استانبول گردید از طرف خود قدردانی نمایم. نگارنده

82-   همان، ص 127

83-   باید خاطرنشان ساخت که این رقم از سوی برخی از تاریخ‎پژوهان به صورت 3000 نفر آورده شده است. نگارنده

84-   همان، ص 138

85-   همان، صص 153- 145

86-   همان، ص 148

87-   همان، ص 151

88-   همان، ص 151

89-   شاردن جلد 2، ص 409

90-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 191 به نقل از تاورنیه ص 66

91-   همان، ص 196 به نقل از جیوانی باتیستی

92-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، صص: 244- 243

93-   همان، ص 238 به نقل از دیوان خاقانی شیروانی، تهران 1338 شمسی، ص 226. خاقانی شیروانی در سال 1199 در 79 سالگی در تبریز وفات نموده و در مقبره سرخاب، سمت چپ راهی که به طرف باغ بَییم می‎رود دفن گردیده است. همان.

94-   همان، ص 252 به نقل از پروفسور جعفر قیاسی

95-   مراد بارداکچی، حریت، 17/10/2004 میلادی: مراد بارداکچی می‎گوید برخی از تاریخ‎پژوهان در ترکیه منظور این نوشته را به مظالم تیمور در 1402 ربط می‎دهند ولی با منطق سنخیت ندارد. زیرا اولاً تیمور در واقع ظالم نبوده است، ثانیاً بعد از تیمور عثمانی سالها درگیر کشمکشهای داخلی بوده است و بجای انتخاب راه آسان باید دنبال یافتن منظور واقعی نویسندگان بود.

96-   مفهوم شعر در نوشته‎های ترکی به این شکل آمده است: ستمگر گمان کرد که مرا مورد ظلم و اجحاف قرار داده است، لیکن این ظلم بیش از آنکه بر من موثر افتد، وبال گردن او گردید.

رسول داغسر - این مقاله به صورت کتاب در آمده و تحت عنوان «تبریز؛ مادرشهر» در سایت توروز turuz.com جهت مطالعه علاقمندان قرار داده شده است.